Exploring the History of Turkish Language Evolution

NTE 4 T RK EN N TAR H D NEMLER

NTE 4 T RK EN N TAR H D NEMLER 1) lk T rk e 2) Ana T rk e 3) Eski T rk e a) Orhun (G kt rk) T rk esi b) Uygur T rk esi

NTE 4 T RK EN N TAR H D NEMLER 4) Orta T rk e a) Karahanl T rk esi b) Harezm T rk esi c) K p ak T rk esi d) a atay T rk esi e) Eski Anadolu T rk esi 5) Yeni T rk Dilleri D nemi

NTE 4 T RK EN N TAR H D NEMLER Dil ara t rmalar nda en ok tart lan konulardan biri de T rk dilinin tarih d nemleri olmu tur. Ara t rmac lar n uzla mas n engelleyen en nemli sebep de dilin ge irdi i belli ba l a amalar tespit l tler olmamas d r. edecek kesin

NTE 4 T RK EN N TAR H D NEMLER Dilde bulunan her yap , daha nceki d nemlerde meydana gelmi bir geli imin sonucudur. kaynaklar n dahi olmas ka n lmazd r. T rk yaz dilinin elde bulunan ilk nemli rnekleri Eski T rk e Orhun Yaz tlar metinleridir. Fakat ara t rmalar bu metinlerin de asl nda T rk yaz dilinin ilk rnekleri olmad n i aret etmektedir. En ge mi inin eski bir

NTE 4 T RK EN N TAR H D NEMLER nk Orhun Yaz tlar ndaki dil yeni olu mu bir yaz dili rne ide ildir. Orhun Yaz tlar ndakigeli mi ve i lek anlat m bi imleri, soyut ve somut kavramlar nvarl Eski T rk enin yaz dili olma tarihini en az be y z y l daha geriye g t r r.

NTE 4 T RK EN N TAR H D NEMLER Eski T rk e d nemi, MS V. y zy ldan, X-XIII. yy a kadar s rer. T rk e, bu d nemde ortak yaz diliyle varl n s rd rmektedir. Hunlar n K kt rklerin atalar ve Hun dilinin de T rk enin bir nceki a amas d n lmektedir. oldu u

in kaynaklarnda tespit edilen ve hunlara ait olan baz kelimeler unlard r: Tengri, kut, il, yabgu, s , b r , temir, kural(silah),kapag (bek i), bitig i (yazar)

NTE 4 T RK EN N TAR H D NEMLER Ancak bu d neme ait elde sa lam dil malzemesi yoktur. lk T rk e ve Ana T rk e d nemine tekab l eden Hun d nemine ait dil malzemesi genellikle yaz l kaynaklarda yer alan zel adlard r.

NTE 4 T RK EN N TAR H D NEMLER MS mparatorlu unun sonra yeni bir devlet kuran Uygurlar, ok zengin yaz l b rakm lard r. 745 y l nda K kt rk y k lmas ndan dil r nleri

NTE 4 T RK EN N TAR H D NEMLER Uygurlar n MS 840 a kadar s ren h k mdarl klar n nard ndan gelen Karahanl lar d neminde, sl miyetletan r. aman ve Budist k lt rlerinden sonra yeni bir k lt r ve uygarl k dairesine girilmi tir. T rkler

NTE 4 T RK EN N TAR H D NEMLER Bu s re , do al olarak hem s zl hem yaz l dilde g stermi tir. T rk eye Arap a ve Fars adan bir ok kelime ve yap girmi tir. X-XV. y zy llararas ndaki bu d nem Orta T rk e D nemi dir. de kendini

NTE 4 T RK EN N TAR H D NEMLER Karahanl ve ard ndan B y k Sel uklu (1040-1157) Devletleri zaman nda bir ba ka ifadeyle D nemi ninba lang c ndan itibaren din ve tasavvuf ba ta olmak zere binlerce eser verilmi tir. Orta T rk e

NTE 4 T RK EN N TAR H D NEMLER Dil d nemlerini ok kesin ve belirli tarihlerle birbirinden ay rmak m mk n de ildir. Bu durumda bir-iki y z y ll k bir ge i d neminden s z edilebilir. Eski T rk e D nemi nde ilk izleri g r len O uzca, a ataycaaras ndakiayr m Orta T rk e D neminde belirginle meye ve T rk dili ana yaz diline ayr lmaya ba lar. K p ak a ve

NTE 4 T RK EN N TAR H D NEMLER XV. ve XVI. y zy llarda bu ayr m daha da belirginle ir. Sonraki d nem de Yeni T rk e olarak adland r l r. Yeni T rk e D nemi ndeO uz grubunda Anadolu alan T rkmence ve grubunda Kazak a, Tatarca vb. leh eler ortaya km t r. O uz Azerice; T rk esi, K p ak

NTE 4 T RK EN N TAR H D NEMLER XX. y zy l nba na kadar s ren bu d nem 1910 luy llardan sonra, yerini Modern T rk dil b rakm t r. Bug n T rk e yirmiden fazla resm yaz leh eden olu an ailesidir. be leh elerine dili b y k ve say s z bir dil

NTE 4 1) LK T RK E (M V.yy-Milat) Ba lang c bilinmemekle birlikte, lk T rk e (Pre-Turkic) d neminin milat s ralar nda sona erdi i kabul edilir. T rk enin Ana Altay dil birli inden ayr ld ktan sonraki T rk e bu d nemde Mo olca ve Man u Tunguzca dan ba ms z bir dil haline gelmi tir. Bu d neme T rk- uva dil birli i d nemi ad da verilmektedir. ilk d nemidir. ayr larak

NTE 4 lk T rk enin en nemli zelli i Ana Altayca da g r len /r/ ve /l/ seslerini korumu olmas d r. uva a d ndaki dillerinde /r/ ve /l/ sesleri /z/ ve / / seslerine geli mi tir. geli melerinesigmatizm ( le me) ve zetasizm (z le me) verilmektedir. Bug n b t n ise T rk Bu ses adlar

NTE 4 Mo olca T rk e uva a biragu buza p ru r (i ) z var

NTE 4 2) ANA T RK E (Mil t- MS V. yy) Milat edilen d nemi T rk enin yaz l ilk r nlerinin ortaya kt Eski T rk e d nemine kadar devam eder. Bu d nemde hen z yaz l belgeler yoktur. Ana T rk e d neminde, lk T rk eden farkl olarak uva a Ayr ca Ana T rk e bir z/ dilidir. s ralar nda Ana ba lad T rk e kabul (Proto-Turkic) g r lmez.

NTE 4 Ana T rk e d neminde nl uzunluklar n n korundu u g r lmektedir. Bu d nemin en nemli karakteristi i birincil uzun nl lerin varl d r. k :z, o:n, k :k, be:r- vb. Bu uzun nl ler, bug n ancak Yakut a, T rkmence, Hala a gibi dillerde ya ayanuzunluklar n kar la t r lmas ndan renilmektedir.

NTE 4 T rkmence Yakut a Hala a T rk e o:t (ate ) uot hu :ot od

NTE 4 Ana T rk enin birincil uzun nl leri, Yakut a, T rkmence, Hala a d nda daha sonraki d nemlerde b t n T rk leh elerinde k salarak, birincil k sa nl lerle kar m t r.

4 3) ESK T RK E (5.-10. YY) Eski T rk e denince ilk akla gelen, Arap harfleri ile kitaplar ve o u do rudando ruya bu harflerdir. Ancak burada anla lmas gereken T rk enin tarihi seyri i inde, bilinen en eski metinlerin yans tt eklidir. yaz lm zaman T rk e da

NTE 4 Eski T rk e (Old Turkic), T rklerin sl miyeti kabul Mo olistan bozk rlar bulunan tar m b lgesi civar nda 5.-10. y zy llararas ndakulland klar dildir. etmeden nce in de ile

NTE 4 Eski T rk e kendi i inde ikiye ayr l r. a) Orhun T rk esi (G kt rk e) b) Uygur T rk esi (Uygurca)

NTE 4 K kt rkler d neminde Uygurlar d neminde Budizm amanl k, Manihaizm yayg nken, Karahanl lardan itibaren sl miyet kabul edilmeye ba lam t r.

NTE 4 Bu d nemin dili, g n m ze ula an ta ,ka t ya da a a vb. nesnelere yaz lm metinler vas tas yla nemli l de ayd nlat lm t r. Bu metinlerin b y k bir b l m , k keni konusunda farkl g r ler bulunan, runik yaz ve So d alfabesinin i lek bi imi olan Uygur yaz s yla meydana getirilmi tir.

NTE 4 Eski ayr lmas nda iml , baz ses ve bi im zellikleri belirleyici olmu tur. En nemli ayr l klar unlard r: T rk enin iki d neme

NTE 4 Orhun T rk esindeki s z i i ve s z sonu /ny/ sesi, Uygurcada /n/ ve /y/ seslerine ayr m t r. Ancak daha ok /y/ sesi kullan lm t r. Orhun T. Uygurca kony (koyun) koy~kon

NTE 4 Orhun T rk esindeki s z i i ve s z sonundaki /b/ sesi Uygurcada /w/ olmu tur. Orhun T. Uygurca tebe (deve) tewe eb (ev) ew

Orhun Trkesinde ayrlma durumu -DA ekiyle ifade edilirken Uygurcada D n eki kullan lm t r. Orhun T. Uygurca ki i ogl n-ta ze (insan o lundan yukar da) bal k-t n ( ehirden)

NTE 4 a) Orhun T rk esi Eski T rk enin ilk a amas n , MS 690- 740 y llar aras nda h k m s ren G kt rklerin resmi dili Orhun T rk esi olu turmaktad r.

NTE 4 Orhun (G kt rk)Yaz tlar Do u bahseden bu yaz tlarta lar zerine yazd r larak Orhun rma n nyata na dikildikleri i in Orhun Yaz tlar olarak da bilinirler. T rk ad n n, T rk milletinin isminin ge ti i ilk T rk e metin olan bu kitabeler, edebiyat n n ilk yaz l belgeleri olarak b y k nem ta rlar.. G kt rkleri tarihinden T rk tarih ve

NTE 4 Orhun (G kt rk)Yaz tlar T rk k lt r ve medeniyetinin ok de erlikaynaklar olan VIII. y zy ldan kalm Orhun Yaz tlar nda devletle milletin kar l kl olarak g revleri dile getirilir. Bu kitabelerde, Ka an nkarde i K l Tigin ile inlilere kar yapt klar sava ve T rk milletinin b t nl n sa lamak i in verdikleri m cadele anlat lmaktad r. Bilge

NTE 4 Orhun (G kt rk)Yaz tlar Kuvvetli bir hitabet slubuna sahip Orhun Yaz tlar nda, T rk halk milli birlik ve bilin zerine uyar lmaktad r. G kt rk Alfabesiyle irili ufakl ta lara yaz lm olan bu s ralanabilir: an tlar, yle

NTE 4 Orhun (G kt rk)Yaz tlar Bugut oyr n HoytuTamir Ongin he-Hu otu Nalayha he-Nur Handigay Talas Tonyukuk K l Tigin Bilge Ka an

NTE 4 Orhun (G kt rk)Yaz tlar Orhun Yaz tlar , bug n Mo olistan s n rlar i inde ba kent Ulan Bator a 400 km uzakl ktaKo o aydam adl g l yak nlar ndad r. Bu yaz tlar, 1. ve 2. Do u G kt rk d neminden kalm t r. En erken tarihli olan So dcaBugut yaz t d r. T rk runik yaz s n nkullan ld ilk belge oyr n yaz t d r.

NTE 4 Orhun (G kt rk)Yaz tlar T rk dili ve tarihi a s ndan en nemli ve en uzun metinler de Tonyukuk, K l Tigin Bilge Ka anyaz tlar d r.

NTE 4 Tonyukuk An t : G kt rklere vezirlik yapm olan T rk devlet adam Tonyukuk taraf ndan 720-725 y llar aras ndadiktirilmi tir. Vezir Tonyukuk bu an tta, inlilerle yap lan sava lar anlatm t r. an eklinde

NTE 4 K l Tigin An t : Do u G kt rklerini in esaretinden kurtaran lteri Ka an n k k o lu K l Tigin ad na diktirilmi tir. K l Tigin 731 de l nce, a abeyi Bilge Ka an, karde inin l m nden duydu u z nt n n bir ifadesi olarak bu abideyi diktirmi tir.

NTE 4 Bilge Ka an An t : Bu an t 734 y l nda len Bilge Ka an n o lu taraf ndan 735 y l nda diktirilmi tir. Kitabede Bilge Ka an n T rk milletine iletmek istedi i mesajlar dikkat ekicidir.

NTE 4 Bu kitabelerin T rk ve d nya k lt r ne kazand r lmas uzun zaman alm t r. Danimarkal T rkolog Thomsen 1893 y l nda kitabelerin dilini zm , 1896 y l nda da kitabeleri yay mlam t r. Vilhelm

NTE 4 K l Tigin An t ndan rnek: nim K l Tigin kergek bold . z m sak nd m. K r r k z m k rmez teg, bilir biligim bilmez teg bold . z m sak nd m. d Tengri ya ar. Ki i ogl kop lgeli t r mi . An a sak nd m.

NTE 4 T rk esi : K k karde im K l Tigin vefat etti. Kendim d nceyedald m. G r r g z m g rmez gibi, bilir akl m bilmez gibi oldu. Kendim d nceyedald m. Zaman Tanr ya ar. nsano lu hep lmek i in t remi . d nceyedald m. ylece

NTE 4 b) Uygur T rk esi Uygurca, G kt rk Devleti nden sonra yerle ik hayata ge en Uygur T rkleri taraf ndankullan lan dildir. 763 y l nda B g Ka an n Maniheizmi devlet dini olarak kabul etmesinin ard ndan T rkler yerle ik hayata ge meye ba lam ve yeni dinin gereklerini yerine getirmek i in Mani alfabesiyle dini eserler yazm lard r.

NTE 4 Uygurlar bu alfabeden sonra Uygur alfabesini kullanm lard r. Uygurlar n maniheist evrede yazd klar eserler aras nda yk ler, din metinler, Mani manast r y netmeli i, dualar ve il hiler say labilir.

NTE 4 840 y l ndaK rg zlar nsald r s ndan sonra Uygurlar, Do uT rkistan da tar m b lgesine yerle erek yeni bir devlet kurmu lard r. Budizm yayg noldu u i in Uygurca eserlerin o u evirileridir. Budist meydana getirdikleri grupta toplayabiliriz: Bu b lgede Budist metinlerin Uygurlar n eserleri

NTE 4 Sutralar: Budalar n verdikleri b t n vaazlar n bir araya eserlerdir. Sekiz Y n), Altun Yaruk (Alt nI k) en nemlilerindendir. Vinayalar: Buda ve Budist rahiplerin hayat n d zenleyen kurallar n yer ald eserlerdir. topland (Sekiz Y kmek

NTE 4 Abhidarmalar: Herhangi bir din - felsef konunun a klanmas i in yaz lm serlerdir.Bunlardan ba ka Irk Bitig (fal kitab ), tigsizler, Kalyanamkara Hik yesi gibi eserler de Uygur T rk esi ile yaz lm nemli eserler aras ndad r. ve Papamkara