Turkish Language: Alphabets and Historical Evolution

1 T RK D L I Okutman Vedat BALKAN Hafta 6 T rk Dili I Hafta 6

1 T rklerin Kulland Alfabeler, T rk Leh elerinin Tasnifi, T rk Dilinin (Uzak) Leh eleri 6.1. T rklerin Kulland klar Alfabeler a) K kt rk e Devri b) Eski Uygurca Devri c) Karahanl ca ve Sonraki Devirler d) Arap Alfabesinden Yeni(Latin) T rk Alfabesine Ge i Nedenleri f) Orta Asya daki T rklerin Durumu e) Yeni T rk Alfabesinin Kabul g) Ortak T rk Alfabesi 6.2. T rk Leh elerinin Tasnifi 6.3. T rk Dilinin Uzak Leh eleri c) Hala a a) Yakut a b) uva a T rk Dili I Hafta 6

1 6.1. T rklerin Kulland klar Alfabeler ok geni co rafyaya yay l p e itli dinlerle temasa ge mesinden dolay , T rklerde zengin bir k lt r meydana gelmi tir. Bu, tarihte ba ka milletlerin edinemedi i bir deneyim olarak de erlendirilebilir. Temas ettikleri k lt rlere g re de, T rkler, tarih i inde e itli alfabeler kullanm lard r. T rk Dili I Hafta 6

1 6.1.1. K kt rk e Devri Tespit edilebildi i kadar ile, ilk kulland m z alfabe, ayn zamanda mill yaz m z olan K kt rk (~Orhun) harfleridir. Bu alfabeyi, K kt rk mparatorlu u diye adland r lan devletimizden kalm K l Tigin (732), Tonyukuk (732-734) ve Bilge Kagan (735) yaz tlar ndan dolay hepimiz tan maktay z. Ancak, K kt rk yaz s ile yaz lm metinlerimiz sadece Orhun nehri ve yak nlar ndaki me hur abidelerimiz de ildir. Gerek milattan nce, gerekse milattan sonra bu harflerle yaz lm pek ok metin[, Asya ve Avrupa'ya yay lm hali ile bug ne ula m t r. Yenisey metinlerinin yan s ra, bu alfabe ile yaz lm metinler "Do uda Man urya'ya; bat da talya, ek Cumhuriyeti ne ve Polonya'ya; kuzeyde Baykal G l 'ne; g neyde ise Anadolu'ya kadar" uzanm t r. Yani sadece Asya'da de il, Avrupa'da da K kt rk yaz s ile yaz lm metinlerimiz bulunmaktad r T rk Dili I Hafta 6

1 6.1.2. Eski Uygurca Devri Bu mill alfabemiz, K kt rklerden sonra, Uygur T rkleri d neminde de, baz metinlerin yaz m nda kullan lm t r. Fal ve sa l k bilgisi kitab olan Irk Bitik bunlara rnektir. Buddhizm ve Maniheizm dinlerine giren Uygur T rkleri, bu dinlerin etkisi alt nda yeni kelime ve kavramlarla tan t klar gibi, yeni alfabeler de kullanmaya ba lam lard r. Eski So d harflerinden uyarlanan Uygur alfabesi, bunlar n en ok kulland klar yaz olmu tur. Bu alfabe ile yaz lm pek ok el yazmas eserin yan s ra, matbaa usul ile bas lm kitaplar da g n m ze kadar gelmi tir. Daha sonra bu yaz y Uygur T rkleri Mo ollara da retmi tir. Edebiyat ve uygarl n ok ileri oldu u Uygurlar n kulland alfabeler unlard r : K kt rk alfabesi, Uygur alfabesi, Mani alfabesi, Brahmi alfabesi, Tibet alfabesi. O d nemlerde Avrupa'da bulunan T rklerin bir k s m dil malzemesi ise Grek harfleri ile kaydedilmi tir. T rk Dili I Hafta 6

1 6.1.3. Karahanl ca Ve Sonraki Devirler 10. y zy lda slamiyet ile tan an T rkler, 11. y zy lda bu dinin kutsal kitab ndaki Arap alfabesini de (Uygur harflerinin yan s ra) kullanmaya ba lam lard r. Karahanl lar d neminde baz eserler ve kay tlar Uygur harfleri ile yaz l rken, Divanu Lugati't-T rk, Kutadgu Bilig ve Atabet 'l-Hakay k'ta Arap alfabesi kullan lm t r. O tarihten itibaren Arap harfleri b t n M sl man T rk d nyas nda h kim olur. 20. y zy la kadar, hem T rkistan, hem de Anadolu ve Kuzey Afrika'daki devletlerimiz taraf ndan bu alfabe tercih edilmi tir. Kuman-K p ak T rkleri aras nda H ristiyanl yaymaya al an Avrupal misyonerler ise, Codex Cumanicus (Kumanca Derlemeler) adl eseri K p ak T rk esi ile, fakat Latin alfabesini kullanarak yazm lard r. Ancak, bu tek bir eserdir ve 20. y zy l n ba lar na kadar Latin alfabesi T rkler aras nda yay lmam t r. T rk Dili I Hafta 6

1 6.1.4. Arap Alfabesinden Yeni (Latin) T rk Alfabesine Ge i Nedenleri Arap harfleri Arap dili i in olduk a kullan l idi. Ancak, T rk dili Arap dilinden farkl bir yap ya sahiptir. Bu y zden, Arap harfleri ile yaz ya ge irilmi T rk e kelimelerin okunmas bir hayli m k lat da beraberinde getiriyordu. T rk dili 'vokalik' bir dildir. Yani ' nl ' sesleri oktur: a, e, , i, o, , u, . Oysa Arap dilinde bu kadar nl yoktur. Dolay s ile alfabelerinde de bu nl sesleri g steren harfleri azd r. Arap alfabesinde 3 nl harf vard r: T rk Dili I Hafta 6

1 6.1.5. Yeni T rk Alfabesinin Kabul Bu ve buna benzer g zlemler, ayd nlar m za, Arap harflerinin slah na y nelik al malar yapmak gerekti ini d nd rd . nceleri bu yolda teklifler de yap ld . Ancak, harflerin slah sorunu zmeyece inden dolay , bir k s m ayd nlar m z da T rk enin foneti ini yans tabilecek tamamen farkl bir alfabeyi neriyorlard . te bu alfabe Latin alfabesidir. Zamanla daha ok taraftar bulan Latin harfleri, Cumhuriyetimizin ilan ndan sonra g revlendirilen e itli bilim kurullar taraf ndan da de erlendirildi. Latin harflerine dayal e itli alfabeler nerildi. Sonu ta, 1 Kas m 1928 g n , bug n T rkiye Cumhuriyeti'nde kullanmakta oldu umuz yirmi dokuz harfli alfabe kabul edildi. Kabul edilen mevcut alfabemiz, Latin esasl harfler zerinde yap lan e itli tasarruflar sonucunda meydana getirilmi , T rk eyi fevkalade g zel yans tabilen bir alfabe oldu. Dilcilikte makbul olan 'fonetik de il, fonemik olan alfabe' bu sayede bizim dilimizde yerini buldu. Bu y zden alfabemize T rk-Latin harfleri demekteyiz. Bug n Latin alfabesini farkl ekillerde kullanan Hint-Avrupa dillerinde bile, dilin tam ve pratik olarak yans t labilmesi, bizim kulland m z alfabemiz kadar elveri li de ildir T rk Dili I Hafta 6

1 6.1.6. Orta Asyadaki T rklerin Durumu Sovyetler Birli indeki T rkler de nceleri Arap harflerini kullan yorlard . Zaten 20. y zy l n ba lar na kadar (her ne kadar farkl leh e ve a zlar konu ma dilinde varsa da), T rk dilinin sadece iki yaz l edeb dili bulunmaktayd . Bunlardan biri T rkistan'daki boylar n kulland T rk e, di eri de Anadolu, Kafkasya ve Rumeli'deki T rklerin kulland T rk edir. Maalesef, Sovyet h k metinin ideolojisi, ayn yaz dillerini kullanan e itli T rk boylar na farkl alfabe ve yaz dilleri icat ederek, bunlar birbirinden uzakla t rmaya y nelikti. Bunun i in en pratik yol, hepsine ayr alfabe uydurup, hepsinin kendi yerel a z zelliklerine dayanan farkl yaz dilleri kurmakt .1927-1930 y llar aras nda Latin alfabesi T rkistan'daki Kazak, K rg z, zbek, T rkmen, Karakalpak gibi leh elerimizin hepsine tatbik edildi. Ancak, 1939-1940 y llar nda, Ruslar, hem Sovyetler Birli indeki cumhuriyetleri Rusla t rmak, hem de Anadolu'daki ba ms z mill T rkiye Cumhuriyeti ile ili kilerini kesmek i in, tekrar bir alfabe de i ikli ine gittiler. Sovyetler Birli indeki T kler taraf ndan yakla k 15 y ld r kullan lan Latin yaz s n kald r p, onun yerine Ruslar n Kiril harflerine dayal alfabelerini mecbur tuttular. O tarihten sonra, her T rk boyu i in, kendi yerel a z zelliklerine dayanan, Kiril harfli alfabeler yap ld . T rk Dili I Hafta 6

1 6.1.7. Ortak T rk Alfabesi 1990 y l ndan sonra Sovyetler Birli i'nin da lmas n n ard ndan, T rk d nyas tarih bir d n m noktas na gelmi tir. ki y z milyon ki ilik bu millet, ya son yetmi y ldan beri kendisine planl olarak uygulanan b l nme taktiklerinin sonucunda kaderine r z olacak, ya da yetmi y l ncesine kadar olan d nemlerdeki gibi T rk ad emsiyesi alt nda toplan p tek bir alfabeyi ve ayn edeb yaz dilini kullanacakt r. Bu ama larla, T rkiye ve di er T rk cumhuriyetlerinin bilim adamlar n n ortakla a kat ld klar e itli toplant lar d zenlenmi tir. lgili toplant larda, b t n T rklerin tek bir alfabe kullanmas gerekti i, bunun, leh elerimiz aras ndaki yapay farkl l klar azaltaca , dolay s ile ortak bir st T rk enin sa lanmas n n h zlanaca konusunda g r birli ine var lm t r. nceleri, bu birle tirici alfabenin hangi alfabe olaca konusunda farkl g r ler ortaya at lm ve tart lm t r. Bir k s m bilim adamlar Arap harflerinin slah edilerek kullan lmas n teklif etmi , bir k sm ise mill yaz m z olan K kt rk alfabesine d nmemizi nermi tir. B y k bir o unluk ise Latin harflerini savunmu tur. Ayr nt lar ile tart lan bu konular, sonunda Latin harfleri lehinde sonu lanm t r. e itli yerlerde de i ik kurulu larca organize edilen bu toplant larda neri niteli inde birtak m kararlar da al nm t r. T rk Dili I Hafta 6

1 Al nan ortak kararlar ylece zetlenebilir: 1. Latin harfleri esas na dayal otuz d rt harflik alfabe, ortak T rk alfabesi olarak kabul edilmelidir. 2. Bu otuz d rt harf i inden, her T rk boyu kendi leh esine uygun bir alfabe geli tirebilecektir. Ancak, alfabeler olu turulurken u prensiplere uyulacakt r. Alfabeler olu turulurken, bu otuz d rt harfin d nda bir i aretal nmamal d r. Leh eler i in alfabeler haz rlan rken "fonetik" de il, tutulmal d r.Leh eler i in alfabe yap l rken, harflerin ortak T rk alfabesindeki ses de erlerikullan lmal d r. B ylece, ayn harf her leh enin alfabesinde ayn ses de erini kar lam olacakt r. Aksi takdirde, ayn harfe ba kaba ka ses de erleri y klenirse, birlik bozulacakt r. 3. Bu ortak T rk alfabesi, bilim adamlar n nhaz rlad bir neri metnidir. Leh elerimize g re yine bilim adamlar ncahaz rlanacak m stakil alfabelerin resmiyete ge mesi, ancak, o lkelerin h k metlerince al nacak kararlara ba l d r.Azerbaycan Cumhuriyeti resmi yaz malar nda ve gazetelerinde bu Latin alfabesine ge mi tir. "fonemik" esaslar g z n nde T rk Dili I Hafta 6

1 6.2. T rk Leh elerinin Tasnifi T rk leh elerinin tasnifi, T rk dili zerinde al anlar n teden beri ilgi g sterdikleri bir konudur. Bir g r e g re, T rk leh eleri zerine ilk tasnif denemesini Ka garl Mahmud yapm t r. O tarihten zaman m za de in otuza yak n tasnif denemesini yap lm t r. Bu denemelerin b y k bir o unlu u yabanc T rkologlarca ger ekle tirilmi tir. noktalar n ylece zetlemek m mk nd r: 1. Co rafi y nlere g re: Kuzey, g ney, bat , kuzeydo u 2. Co rafi adlara g re: Abakan, Altay, K p ak, Orta Asya 3. Boy adlar na g re: Bulgar, a atay, uva , Hakas, K p ak... 4. Dil zelliklerine g re: d-grubu, r-grubu, s-grubu, tawl grubu 5. Tabirlerin kar k kullan lmas na g re: G neybat (T rk), G ney Tatarlar (T rk e), r-grubu (Bulgar), tav-grubu(K p ak-Kuzeybat ) Tasnif denemelerinin ortak T rk Dili I Hafta 6

1 6.3. T rk Dilinin (Uzak) Leh eleri (Tarihi Ve a da Leh eleriyle T rk Dili) Bu gruba giren leh elerin ortaya k ve geli meleri daha nce izah edildi i i in burada bir kere daha verilmeyecektir. YAKUT A Yakutlar,Sibirya da Katanga, lenek, Lena ve Kam atka ya Kelima rmaklar evresinde ya arlarRusya Federasyonuna ba l zerk Yakutistan Cumhuriyeti i inde ya ayan Yakutlar n n fusu bir milyon civar ndad r. M sl man, bir b l m aman, b y k bir k sm da Ortodosk Hristiyan d r. Ba kentleri Yakutsk tur.Yakut a, Ana T rk eden ( n T rk e) ok nce ayr lm bir koldur. Yakut a kelime varl n n yaln zca te biri T rk e as ll d r. Yakut a, XX. Y zy l n ba lar na kadar konu ulagelmi , yaz ya ge irilmesi ise ancak bu y zy l i erisinde m mk n olabilmi tir. Kiril alfabesi kullanan Yakutlar, ok say da gazete, dergi ve kitap yay nlam lard r. K k bir k sm T rk Dili I Hafta 6

1 UVA CA uva lar, Moskova ile Kazan aras nda ya arlar. Esas n fus uva istan zerk Cumhuriyetinde olmakla beraber Tataristan ve Ba kurdistan de de uva lar ya arlar. uva lar n k k bir b l m M sl man, o unlu u ise Ortodosk Hristiyan d r. Ba kentleri eboksar olan uva lar n toplam n fusu 4.300.000 kadard r. uva a, Yakut a gibi Ana T rk eden ( n T rk e) ok nce ayr lm koldur. uva s z Kazan Tatarcas ndan al nm yava s zc d r. uva a kelime varl n n b y k bir k sm T rk e olmakla beraber, Arap ve Fars dilleri ile Mo olca ve zellikle Rus a n n etkisi olduk a fazlad r. uva a zerine bilimsel ara t rmalar n tarihi XVIII. Y zy la kadar dayan r. dil (Volga) rma boylar nda T rk Dili I Hafta 6

1 HALA A Hala lar, ran n ba kenti Tahran n 100 km. g neyinde bulunan Kum ve Arak kentleri civar ndaki 40-50 kadar k yde ya arlar. N fuslar 20.000 civar ndad r. Tar m ve hayvanc l kla ge inen Hala lar n buraya nereden ve ne zaman geldikleri hakk nda elde kesin bir bilgi yoktur. M sl man olan Hala lar ii dirler. Hala a da di er iki leh e gibi ok nceleri Ana T rk eden ( n T rk e) ayr lm t r. Hala a, leh eler i inde en son ortaya kar lan d r. Minorski ve Prof. Dr. Doerfer Hala a zerine al malar yla me hurdurlar. Hala an n kelime varl n n en ilgin yan , Ana T rk eden tan klar bar nd rmas d r T rk Dili I Hafta 6

1 T rk Dili I Hafta 6

1 Ses Bilgisi 7.1. Ses 7.2 Ses Yolu ve Ses Organlar 7.3. Sesin Olu umu 7.4. T rk enin Sesleri 7.5. Seslerin Birle mesi 7.6 Ses Uyumlar T rk Dili I Hafta 6

1 7.1. Ses Ses; cisimlerin hareketiyle meydana gelen hava titre imidir. nsan kula bu titre imlerin bir k sm n duyabilirken di er bir k sm n da duyamaz. Dilbilim a s ndan ses denince, insanlar n konu ma organlar vas tas yla kard klar bi imlenmi ses anla lmaktad r. Ses, dilin b l nemeyen en k k par as d r ve seslerin tek ba lar na hi bir anlamlar yoktur. Ancak sesler birle erek, hece, kelime ve c mleleri meydana getirirler. Dildeki sesler geli i g zel kar lm de ildirler, bu sesler konu ma organlar nca i lenir ve bi imlenirler. Bir dili konu an ki ilerin hemen hepsi, dildeki sesleri a a yukar ayn bi imde kar rlar. T rk Dili I Hafta 6

1 7.2. Ses Yolu Ve Ses Organlar G s bo lu undan ba lay p dudak bitimine kadar devam eden ses yolunda u organlar vard r: G s bo lu u, akci erler, g rtlak, ses kiri leri, k k dil, damak, geniz, burun, a z bo lu u, dil, di etleri, di ler ve dudaklar. T rk Dili I Hafta 6

1 7.3. Sesin Olu umu nsan sesi, akci erlerden gelen havan n g rtlaktaki ses kiri lerini titre tirmesi ve her ses i in ayr olan bo umlanma noktalar nda bo umlanmas yla meydana gelir. Ses kiri leri iste imize g re; kal n, ince, sert, yumu ak, fkeli veya yalvar r vb. bi imlerde perdelenir T rk Dili I Hafta 6

1 7.4. T rk enin Sesleri Alfabemizde 29 ses vard r, bunlar n; 8 i nl ve 21 i ns zd r. A zlarda bu say ok daha fazlad r. Alfabemizde g sterildi i ekliyle dilimizin sesleri unlard r: a, b, c, , d, e, f, g, , h, , i, j, k, l, m, n, o, , p, r, s, , t, u, , v, y, z. nl ler: Yaz dilimizde 8 nl vard r: a, e, , i, o, , u, . nl ler ses yolundan hi bir engele tak lmaks z n rahatl kla karlar. Bi imlenme a z bo lu undaki ses organlar vas tas yla olur. nl lerin bi imlenmesinde en nemli g revi; dil, ene ve dudaklar stlenir. T rk Dili I Hafta 6

1 7.4.1 nl ler nl ler zelliklerine g re gruba ayr l rlar: ene A s n n B y kl ne G re Geni nl ler Dudaklar n Bi imine G re D z nl ler Dilin Durumuna G re Arka Dil nl leri : a, o, u. Orta Dil nl s : . n Dil nl leri : e, i, , . Yaz dilimizde T rk e as ll kelimelerde k sa ve uzun nl ler yoktur. Ancak dilimize Arap a ve Fars adan ge mi kelimelerde uzun nl ler vard r. Bununla birlikte a zlarda s yleni e ba l olarak uzun ve k sa nl ler bulunabilir. : a, e, o, . Dar nl ler: , i, u, . : a, e, , i. Yuvarlak nl ler : o, , u, . T rk Dili I Hafta 6

1 7.4.2. ns zler: Yaz dilimizde 21 ns z vard r: b, c, , d, f, g, , h, j, k, l, m, n, p, r, s, , t, v, y, z. ns zler, nl lerin aksine ses yolundan bir engele tak larak kar lan seslerdir.Bu sesleri kart rken bir zorlama olur, ns zlerin bi imlenmesi de bu ses yolu boyuncad r. ns zler zelliklerine g re d rt grupta toplanabilirler: k Durumlar na G re a. Dudak ns zleri : b, f, m, p, v. b. Di ns zleri : c, , d, j, l, n, r, s, , t, z. c. Damak ns zleri : g, , k, y. . G rtlak ns zleri : h. t m Durumlar na G re a. t ml ns zler: b, c, d, g, , j, l, m, n, r, v, y, z. b. t ms z ns zler : , f, h, k, p, s, , t. T rk Dili I Hafta 6

1 S rek Durumlar na G re a. S rekli ns zler b. S reksiz ns zler Hava Yolu Durumlar na G re a. A z ns zleri : b, c, , d, f, g, , h, j, k, l, p, r, s, , t, v, y, z. b. Burun ns zleri : m, n. : f, , h, j, l, m, n, r, s, , v, y, z. : b, c, , d, g, k, p, t. T rk Dili I Hafta 6

1 7.5. Seslerin Birle mesi Dilin en k k birimi olan sesler, birle erek hece, kelime ve c mleyi meydana getiriler. imdi s ras yla hece ve kelimeyi g rece iz. Hece: A z m zdan bir rp da kan ses veya sesler toplulu una hece denir. Heceler kelimelerdeki durumlar na g re anlaml ya da anlams z olabilirler. Hecelerin olu mas nda nl ler birinci derecede nemlidir. Her hecede bir nl bulunur ve her ns z kendinden nce veya sonra gelen bir nl ye ba lanarak okunur.T rk ede alt e it hece bulunur: Bir nl ile olu an heceler:o, a-k l, -z m. Bir nl bir ns z ile olu an heceler :ev, al, ay-ran, er-ken. Bir ns z bir nl ile olu an heceler : bu, su, k -m r, sa-t n. Bir nl iki ns z ile olu an heceler : alt, st, art-m . Bir ns z, bir nl ve bir ns z ile olu an heceler: sa , ver-dim. Bir ns z, bir nl ve iki ns z ile olu an heceler: T rk, yurt, sarp-t r. Kelime Bir veya birka heceden meydana gelen ve anlam olan, kelime gruplar ve c mlede g revi bulunan ses toplulu una kelime denir. (Kelime konusu ileride daha geni olarak i lenecektir. T rk Dili I Hafta 6

1 7.6. Ses Uyumlar Dilimizde; b y k nl uyumu, k k nl uyumu, ns z uyumu ve nl - ns z uyumu olmak zere d rt e it ses uyumu vard r. B y k nl Uyumu (Kal nl k- ncelik Uyumu) T rk e bir kelimenin ilk hecesindeki nl kal nsa, devam nda gelecek b t n hecelerdeki nl ler kal n; ince ise devam nda gelecek b t n hecelerdeki nl ler ince olur. rnek : (kal n) o-da-n n or-ta-s n-da ya-va ya-va a-d m-l -yor-du. (ince) sev-in-ci-ni kim-se-ye bel-li et-me-di. T rk eye yabanc dillerden girmi kelimelerde bu kural aranmaz: ki- tap, ka-lem, med-ya, a-san-s r. Bu kelimeler, son hecelerindeki nl lere g re uyuma girerler: ki-tap-lar, ka-le-mi, med-ya-da, a-san-s r-den. B t n yap m ve ekim ekleri birka istisna d nda bu kurala ba l d r: kilim-ler, yaz-s n, g r-ecek. T rk Dili I Hafta 6

1 B y k nl Uyumunun Bozuldu u Durumlar: Yabanc dillerden giren kelimeler: evrak, telefon, sigara, kenar. T rk e as ll olup stanbul a z nda de i en kelimeler: ana>anne, alma>elma, kar nda >karde , kang >hangi. T rk e baz yap m ve ekim ekleri kural bozar: g n l-da , ak am- leyin, ye il-imt rak, al r-ken, ge -iyor, onda-ki, babam-gil. Birle ik kelimeler de kural bozabilir: a -evi, han m-eli, demir-kap . T rk Dili I Hafta 6

1 K k nl Uyumu (D zl k-Yuvarlakl k, Darl k-Geni lik Uyumu) T rk e kelimelerde nl ler aras nda g r len, d zl k-yuvarlakl k ve darl k-geni lik uyumudur. Bu uyumun iki kural vard r: T rk e as ll kelimelerde d z nl leri (a,e, ,i), yine d z nl ler (a,e, ,i) takip eder: ge-lin-cik, al-t n-c -la-ra, k rk-ma-s n-lar, yap-t k- la-r . T rk e as ll kelimelerde yuvarlak nl leri (o, ,u, ), ya d z-geni nl ler (a,e) ya da dar- yuvarlak nl ler (u, ) takip eder: ko-pa-ra- cak, g z-lem-le-ri, o-kul-lar, r-g -c , ko-nuk-la-r -m z. K k nl uyumu, b y k nl uyumunun var oldu u kelimelerde ge erlidir. B y k nl uyumu olmayan kelimelerde bu uyum aranmaz. T rk Dili I Hafta 6

1 K k nl Uyumunun Bozuldu u Durumlar: Yabanc dillerden dilimize girmi kelimelerde k k nl uyumu aranmaz. imdiki zaman eki (I)yor, bu uyumu bozar: a-l -yor, kap-la-n -yor. T rk e as ll baz kelimeler de, ses de i iklikleri sonucu ya da eskicil ekillerin devam olarak uyum bozuklu u g r l r: a-mur, ka-vun, sa-vun-mak, a-vu , ya-muk. T rk Dili I Hafta 6

1 7.7. ns z Uyumu T rk e as ll kelimelerde yan yana gelen ns zlerin, t ml l k ve t ms zl k bak m ndan birbirlerine uyumudur. t ml ns zler (b, c, d, g, , j, l, m, n, r, v, y, z.) ve t ms z ns zler ( , f, h, k, p, s, , t) dir. t ml ns zler, t ms z kar l olanlar ve olmayanlar olmak zere ikiye ayr l rlar. Buna g re (b-p, c- , d-t, g-k, -h, j- , v-f, z-s) eklinde t ml - t ms z iftler ortaya kar. Geriye t ms z kar l olmayan (l, m, n, r, y) t ml ns zleri kal r. T rk Dili I Hafta 6

1 Bu uyumun T rk e as ll kelimeler i in ge erli olan d rt kural vard r: t ms z ve t ms z kar l olan t ml ns z iftleri (b-p, c- , d-t, g-k, -h, j- , v-f, z-s) yan yana bulunamazlar: kitab- , yaz-t , sat-d , sar n -dan, av- vb. t ms z ns zler kendi aralar nda yan yana bulunabilirler. t ml ns zler kendi aralar nda yan yana bulunabilirler. t ms z ns zlerle t ms z kar l olmayan ns zler (l,m,n,r,y) yan yana bulunabilirler. ns z Uyumunu Bozan Durumlar: Yabanc dillerden dilimize girmi kelimelerde bu uyum aranmaz. Birle ik kelimelerde uyum bozulabilir: Akdeniz, art kg n vb. Dilimizin bu kural , zamanla yabanc dillerden girmi olan baz kelimeleri de uyuma dahil etmi tir: tezkire>teskere, tarafdar>taraftar, m sbet>m spet. T rk Dili I Hafta 6

1 7.8. nl - ns z Uyumu T rk e as ll kelimelerde, b t n nl ler (a,e, ,i,o, ,u, ) ile damak ns zleri (g, ,k) ve (l) ns z aras nda g r len uyumdur. Bu uyum T rk e kelimelerde do al olarak ger ekle ir. Uyumun a klamas n yle yapabiliriz. nce nl ler (e,i, , ), ince (g, ,k,l) ns zleri ile; kal n nl ler (a, ,o,u) de kal n (g, ,k,l) ns zleri ile hece kurabilir: geyik, de il, kimse, sevilmek; do an, gaga, kuru, salg n. nl - ns z Uyumunu Bozan Durumlar: Yabanc dilden dilimize girmi kelimelerde bu uyum bozulabilir: makb l, idr k, istikb l, g vur vb. kelimelerdeki uyum bozukluklar iml da, nl ler zerinde ( ) i areti ile belirlenir. T rk Dili I Hafta 6

1 B l m (Hafta) zeti Ses; cisimlerin hareketiyle meydana gelen hava titre imidir. nsan kula bu titre imlerin bir k sm n duyabilirken di er bir k sm n da duyamaz. Dilbilim a s ndan ses denince, insanlar n konu ma organlar vas tas yla kard klar bi imlenmi ses anla lmaktad r. Alfabemizde yirmi dokuz ses vard r, bunlar n; 8 i nl ve 21 i ns zd r. A zlarda bu say ok daha fazlad r. Yaz dilimizde T rk e as ll kelimelerde k sa ve uzun nl ler yoktur. Ancak dilimize Arap a ve Fars adan ge mi kelimelerde uzun nl ler vard r. Bununla birlikte a zlarda s yleni e ba l olarak uzun ve k sa nl ler bulunabilir. T rk Dili I Hafta 6

1 De erlendirme 1. Pencerenden bir g l att n zaman I klarla dolacak kalbimin i i Ge iyorum mevsim gibi kap ndan G zlerimde bulut, sa lar mda i Yukar daki d rtl kte nl uyumuna uymayan ka s zc k vard r? a)5 b) 2 c) 3 d) 4 e) 7 T rk Dili I Hafta 6

1 2. A a daki c mlelerin hangisindeki alt izili s zc k ek al rken s zc n nl lerinden bir d m t r? a) Sald r dan birka s yr kla kurtuldu. b) Al ac k bir evin kap s ndan e ilerek i eri girdik. c) Kar m za b y cek bir k y kt . d) Az c k a m kayg s z ba m var. e) Sa da solda y kselen evler g ze arp yordu. T rk Dili I Hafta 6

1 3. A a daki c mlelerin hangisinde nl uyumunu bozan eklerden biri vard r? a) Eve ge saatte d nd ler. b) Kar k y lar le vakti gezmek gerekir. c) Geceleyin bir ses b ler uykumu. d) Adam daha fazla memek i in i eri girdi. e) S z konusu vatan ise gerisi teferruatt r. T rk Dili I Hafta 6

1 B l m (Hafta) zeti B t n T rklerin tek bir alfabe kullanmas gerekti i, bunun, leh elerimiz aras ndaki yapay farkl l klar azaltaca , dolay s ile ortak bir st T rk enin sa lanmas n n h zlanaca taraf ndan g r birli ine var lm t r. 1 Kas m 1928 g n , bug n T rkiye Cumhuriyeti'nde kullanmakta oldu umuz 29 harfli alfabe kabul edildi. Kabul edilen mevcut alfabemiz, Latin esasl harfler zerinde yap lan e itli tasarruflar sonucunda meydana getirilmi , T rk eyi fevkalade g zel yans tabilen bir alfabe oldu. konusunda bilim adamlar T rk Dili I Hafta 6

1 Kaynaklar G LSEV N, G rer vd., T rk Dili I-II, Afyon E itim, Sa l k ve Bilimsel Ara t rmalar Vakf Yay n , Afyonkarahisar, 2008. T rk Dil Kurumu, mla K lavuzu, Ankara,2000. T rk Dil Kurumu, T rk e S zl k, Ankara, 2000 T rk Dil Kurumu, Yabanc Kelimelere Kar l klar, Ankara, 1998. T rk Dili I Hafta 6