Turkish Language Historical Development and Evolution

1 T RK D L I Okutman Vedat BALKAN Hafta 3 T rk Dili I Hafta 3

1 T rk Dilinin Tarihi Geli imi 1 (Ba lang tan Eski T rk e D nemine Kadar) 3.1. T rk Dilinin Tarihi Geli imi a)Varsay lan D nemler b) zlenebilen D nemler 3.2. Ba ka Dillerin Metinlerinde eviri Yaz s Yap lm T rk e Kelimeler 3.3. T rkler Taraf ndan T rk e Olarak Yaz lm lk T rk e D nemi Kaynaklar T rk Dili I Hafta 3

1 3.1. T rk Dilinin Tarihi Geli imi Ya ayan en eski dillerden biri olan T rk dilinin tarihi geli im d nemlerinin bir k sm dil bilginlerince bilimsel olarak var olabilece i d n len ya da kan tlanabilen d nemlerdir. Bir k sm ise, ya T rklerin kendi dilleri ile kendilerinin yazd eserlerden ya da ba ka milletlerin yaz l kaynaklar nda yaz ya ge irilmi T rk e kelimelerden izlenebilen d nemlerdir. T rk dilinin en eski belgelerinin bir k sm bizzat T rkler taraf ndan yaz lm eserlerdir. .S. VII. y zy ldan itibaren takip edebildi imiz, K kt rk ve Uygur T rklerine ait metinler bunlardand r. Ayr ca, bug n i in K kt rk harfleri ad ile me hur olan, Bat l bilim adamlar nca ise Runik yaz diye adland r lan eski T rk yaz s ile yaz lm pek ok metin, milattan nceki y llara kadar uzanmaktad r. T rk Dili I Hafta 3

1 Bizzat T rkler taraf ndan yaz lm bu t r metinler d nda, ba ka kavimlerin kaynaklar nda eviriyaz s yap lm T rk e kelimeler de g n m ze ula m t r. S mer, in, Bizans ve Arap kaynaklar nda ge en T rk e kelimeler bu t r kaynaklardand r. Yani, eski kaynaklar m z iki ana grupta incelenebilir: 1. Ba kaca dillere ge mi veya ba ka dillerin belgelerinde eviri yaz s yap lm kelimelerimiz; 2. Do rudan do ruya T rk dili ile yaz lm eserlerimiz. T rk Dili I Hafta 3

1 3.1.1. Varsay lan D nemler 3.1.1.1. ANA ALTAY D L B RL T rk dilini, Altay dilleri diye adland r lan bir dil ilesinin yesi saymak yayg n bir e ilim h line gelmi tir. e itli ses , ekil ve dizim zelliklerine bak larak akraba olduklar d n len bu dillerdeki benzerliklerin sadece eski bir k lt r al -veri i sonucu do mu oldu unu d nenler de vard r. Altay Dilleri Teorisi , T rk, Mo ol, Man u-Tunguz, Kore ve Japon dillerinin ortak bir kaynaktan geldi i g r n savunan bir teoridir.Teoriye g re, bu diller Altay Dil Ailesi nin birer yesidirler. sve li subay Ph. J. von Strahlanberg in Ruslara tutsak oldu u y llarda Volga boylar ndan Sibirya ya kadarki b lgede konu ulan diller i in kendi g zlemlerine dayanarak yapt kaba s n fland rma bu teorinin ekirde ini olu turmu tur T rk Dili I Hafta 3

1 3.1.1.2. n T rk e T rk dilinin tek bir ana dil halinde ya ad d nemdir. Ba l ca iki ses zelli inin de i ime u ramas sonucu iki ana dala ayr lm t r. L R ve AZ esas na g re ayr lan bu iki d nemi ANA BATI (L R) T RK ES ve ANA DO U ( AZ) T RK ES olarak adland rabiliriz T rk Dili I Hafta 3

1 3.1.2. zlenebilen D nemler 3.1.2.1. LK T RK E ( . .3200- .S.VI.yy.) . .3200 y llar na kadar uzanan S merce kaynaklarda belirlenen T rk e al nt kelimelerin bir k sm L R T rk esi, bir k sm ise AZ T rk esi zelli i g sterdi inden, ANA T RK E dedi imiz ve iki ana kolu olan d nemi o tarihten ba latabiliriz. VII. y zy ldan itibaren bizzat K kt rkler taraf ndan yaz lan K kt rk e metinler ile K rg zlardan kalma Yenisey metinlerine kadar bu d nem devam etmi tir. T rk Dili I Hafta 3

1 3.1.2.1.1. Ba ka Dillerin Metinlerinde eviri Yaz s Yap lm T rk e Kelimeler 3.1.2.1.1.1. S MERCE MET NLERE G RM T RK E KEL MELER S merce, . . 3. biny lda Mezopotamya n n g neyinde konu ulan, ivi yaz s yla yaz lm metinleri bulunan, bilinen en eski yaz l dildir. S mer dilinin tarihi, Arkaik , Eski (Klasik) , Yeni ve S mer Sonras olmak zere d rt d nemde ele al n r. . . 3200- 2500 aras na tarihlendirilen Arkaik S mer dili, ticaret, y netim ve e itimle ilgili metinlerle g n m ze ula m t r. . . 2500-2300 aras na tarihlendirilen Eski (ya da Klasik) S mer dili ise Laga krallar na ait metinlerin dilidir. Bu metinler aras nda ticari anla malar, hukuki ve idari metinler, tanr lara adanm yaz tlar, mektuplar yer al r Yeni S mer d neminde bir Sami halk olan Akadlar Babil i ele ge irdi inden, Akad dili S mer dilini g lgede b rakm t r. Bu d nem, lden gelen Sami halklar n n 3. Ur s lalesini y k p sin, Larsa ve Babil de Sami hanedanlar kurmalar zerine . . 2000 de sona ermi tir. . . 2000 de S merler siyasi kimliklerini yitirince, konu ma dili olarak, S merce, yerini Akad diline b rakm , fakat ivi yaz s kullan ld s rece yaz dili olmaya devam etmi tir. S mer Sonras olarak adland r lan bu d nemden kalma eserlerin o unun dili, ikidilli idi (S mer ve Babil dilleri) T rk Dili I Hafta 3

1 3.1.2.1.1.2. ince Kaynaklara Girmi lk T rk e Kelimeler Huncaya ait en eski dil malzemelerini ince kaynaklarda bulabilmekteyiz. Bunlar n en eskileri . . 3. y zy l ile .S. 4. y zy lda aras ndan kalan baz s zler ile, .S. 4. y zy l ba lar ndan kalma k sa bir Hunca beyittir. in kaynaklar nda kaydedilmi ve tespit edilebilen en eski Hunca s z, king-lo (eski s yleni i *king-lak) Hunlar n t ren k l c d r. Bu kelime Divanu L gati t-T rk te k rak kasap b a , sat r olarak kaydedilmi tir. G n m zde ise, Yeni Uygurcada ki rak b y k b ak, sat r eklinde ge mektedir. .S. 4. y zy l ba lar ndan kalan ve ince kaynakta anlam da verilen Hunca beyitin transkripsiyonu Pulleybank tarf ndan yle yap lmaktad r: S ke t l kang // Bukuk-gu tutang Anlam da udur: (D man) ordusuna kar k n // Bukuk u (lideri) tutsak al n! Beyitteki ilk kelime ordu ve sava anlam ndaki s s z d r. +ke y nelme halidir. tal k- / t l k- ise K kt rk edeki ta k- (d ar kmak, isyan etmek, ba kald rmak) kelimesinin L R T rk esindeki l li eklidir. S nundaki -ang eki de emir bildirir. Bukuk kelimesi, Hun ba kentini ku atan d man ordusu liderinin unvan d r. tut-ang ekli de, tut- fiilinin emir ekimidir. T rk Dili I Hafta 3

1 3.1.2.1.2. T rkler Taraf ndan T rk e Olarak Yaz lm lk T rk e D nemi Kaynaklar 3.1.2.1.2.1. ES K TAS KURGANI Eski T rk yaz s ile yaz lm , takip edebildi imiz en eski kaynak, muhtelif kurganlardan kan metinlerdir. T ekta kurgan ndan kar lan ko um tak mlar na ait par alardan baz lar nda runik yaz lar bulundu u g r lmektedir. Altay kurganlar ndan kar lan alt n tokalar vb. st nde de ayn t rden yaz lar bulunmu tur. Fakat, en nemli ke if, Kazakistan da, Alt n Elbiseli Adam n bulundu u Esik Tas kurgan ndan kan malzemelerdir ( . . V-IV. y zy l). T rk Dili I Hafta 3

1 Bu kurgandaki e yalardan bir g m tas veya anaktaki yirmi alt karakterden olu an yaz , imdiye kadar ele ge irilen en eski par ad r. Bu metin zerine e itli okuma denemeleri olmu sa da, en iyi okuma denemesinin Olcas S leyman taraf ndan yap ld kabul edilmektedir. S leymanov anlamland rmaktad r: khan uya otuz (da) cok bolt utugs toz lt Han n o lu 23 ya nda yok oldu, (halk n) ad san yok oldu. indeki cok kelimesine ve S leymanov un baz karakterleri bilinenden farkl ekilde transkripsiyonlamas na ra men, bu okuma kolay kolay reddedilemez. yaz t u ekilde okuyup T rk Dili I Hafta 3

1 Bununla birlikte, yaz t n k sa olmas kabul g le tirmektedir. K sa bile olsa, ayn tipteki karakterleri S leymanov un okudu u ekilde okuyabilece imiz ba kaca metinler de bulunursa, mevcut okuma nerisi herkes taraf ndan kabul edilmi olacakt r. Kazakistan da bir ara t rma gezisi yapan Nejat Diyarbekirli, d n nde bu metin ile ilgili ara t rmalar yay nlam t r. T rk Dili I Hafta 3

1 B l m (Hafta) zeti S mercedeki d n leme kelimeler, T rk dilinden al nm t r. Landsberger in, S merlerin kuzeyinde, da l k b lgelerde ya ayan ve S merceye kelimeler vermi bulunan Proto-Euphrates (Ana F rat) ve Proto- Tigris (Ana-Dicle) olarak niteledi i dil, T rk dilidir. Bug n i in insanl k tarihinin bilinen en eski yaz l belgeleri S merce metinlerdir. S merlerin ve dillerinin kimli i, ya ayan veya tarih bir milletle akrabal klar hen z tespit edilememi tir. Ancak, d nyan n en eski yaz l metinleri olan S merce belgelerde al nt s zler olarak ge en ve T rk diline ait oldu u kan tlanan bu y z altm be kelime, dilimizin belirlenebilen en eski ekillerini de temsil etmektedir. O halde, u anda, d nyada bilenen en eski yaz l belgeye sahip olan dil de T rk dilidir. S merce ile ya ayan diller aras ndaki en inand r c tezi, XX. y zy l n sonunda, Prof. Dr. Osman Nedim Tuna ortaya koymu tur. T rk Dili I Hafta 3

1 Kaynaklar 1. G LSEV N, G rer vd., T rk Dili I-II, Afyon E itim, Sa l k ve Bilimsel Ara t rmalar Vakvf Yay n , Afyonkarahisar, 2008. 2. T rk Dil Kurumu, mla K lavuzu, Ankara,2000. 3. T rk Dil Kurumu, T rk e S zl k, Ankara, 2000 4. T rk Dil Kurumu, Yabanc Kelimelere Kar l klar, Ankara, 1998. T rk Dili I Hafta 3