Understanding Bili-Sel Ergonomi: The Intersection of Human Behavior and Technology

BLGYE DAYALI YER D ZENLEME r. G r. Mehmet Ali ZENG N

KONU BALIKLARI 1. G R 2. B L M ERGONOM S 3. B L SEL ERGONOM DE YAZILIM TASARIMI 4. B L SEL ERGONOM DE ARAY Z TASARIMI 5. KULLANAB L RL N DE ERLEND R LMES 6. KAYNAK A

1. Giri Bili sel ergonomi, ge ti imiz as rda ya anan bilgisayar devrimiyle hayat bulan Ergonomi disiplini i erisinde geli en yeni bir teknolojidir. Bu teknoloji ba l ca insanlar n nas l d nd ve bilgiyi nas l i ledi iyle ilgili oldu u i in genellikle bili sel ergonominin ana r n olarak g r lmektedir. Ge ti imiz y zy l M hendislik Psikolojisi (Engineering Psychology) olarak da adland r lan Bili sel Ergonomi, insan-makine sistemleri er evesinde insan davran lar n inceler ve retim ve g venlikte art sa lamak amac yla alet ve makine tasar m zerinde al malar yapmaktad r. nsanlar n kullanmas i in yap lan pek ok aletin gerektirdi i davran lar, insanlar n g , alg ya da tepki zaman gibi konularda kapasitelerinin tesinde davran mlar n gerektirir. Oysa bu alan i evresini insan becerisi ve yeteneklerine g re d zenlemeyi ama lad i in bu alana " nsan Fakt rleri Psikolojisi" ya da g n m zde ismiyle "Bili sel Ergonomi" u ra maktad r. al ma ve i bi imleri zellikle bili im teknolojilerinin de etkisiyle radikal olarak de i meye ba lam t r. End striyel devrimin bir neticesi olarak ortaya kan i verimlili i emekten ok bilgi ye kayma g steren i g ren niteli i nedeniyle klasik ergonomik yakla mlar yerini zihinsel yetenekleri kas g c ne g re daha n planda bili sel ergonomik yakla mlara b rakm t r.

1. Giri Bili sel Ergonomi, mental (zihinsel, yani beynin yapt i le) s re lerle ili kilidir. Alg lama, bellek, mant k y r tme, motor cevap, gibi gelerle insan ve sistemin di er gelerinin etkile imi a s ndan ilgilenir ki, bunlar n o unu Yaz l m Ergonomisi i eri inde g rmekteyiz. Mental i y k n n, karar vermenin yan s ra, nsan Bilgisayar Etkile imi (Human Computer Iteraction, HCI) gibi ana konular bulunmaktad r. Ayr ca, insan g venilirli i, i sistemi, bunlar insan sistem tasar m yla ili kili becerileri kazand rma gibi konularla da ilgilenmektedir. HCI, insan n d nme ve bilgiyi i leme ekli ile diyalog kuran yaz l mlar m mk n k lan, kullan labilir yaz l m geli tirmek i in gerekli y ntem, spesifikasyon, k lavuz ve prensiplerin tasar m ndan olu maktad r. Ba l ca uygulamalar zellikle yaz l mlarda hata olas l n en azda tutarak insan performans n art rmaya y nelik olarak kadran, kontrol ve bilgisayar programlar geli tirmektir. Mental i y k n n bile enleri aras nda karar verme, beceri ile ili kili performans, nsan Bilgisayar Etkile imi (HCI), insan n karar g venilirli i, i stresi ve e itimin insan sistem tasar m ile ba lant s incelenir.

2. BLM ERGONOMS Bili sel Ergonomi, bili imle ilgili olan zellikle ki inin bilgiyle, ara la, ortamla etkile imlerini sa lamaya y nelik karma k ve ileri teknoloji gerektiren sistemlerin tasarlanmas ile ilgilenmektedir. Bili sel Ergonomi alan nda sistemlerin tasarlanmas s recinde nsan Bilgisayar Etkile imi de g z n nde bulundurulabilir. nsan Bilgisayar Etkile imi, etkile imli teknolojilerin tasar m , geli tirilmesi, de erlendirilmesi ve uygulanmas ile ilgilenen disiplinler aras bir al ma alan d r. nsan Bilgisayar Etkile iminin en nemli konusu ise kullan labilirliktir. Kullan labilirlik, belirli bir kullan c grubunun belirli g revleri belirli bir ba lamda etkili, verimli ve memnuniyet ile yerine getirebilmeleri eklinde tan mlanm t r. Yaz l m ve aray z (web gibi sayfas gibi, bilgisayar yaz l mlar n n kullan c taraf ndan al t r lmas n sa layan, e itli resimlerin, grafiklerin, yaz lar n yer ald n sayfa) tasar m terimlerinin geli mesiyle ise kullan labilirlik , kullan m kolayl ve kullan c dostlu u terimleriyle e tutulmaya ba lanm t r. Bili sel Ergonomi standartlar n n olu turulmas nda baz kriterler bulunmaktad r. nsan Bilgisayar Etkile imi standartlar n n kullan lmas , hedeflere ula abilmek i in ilk a amay olu turmaktad r.

2. BLM ERGONOMS Bu konuda kullan lan baz kriterler unlard r: Bildik g r n ve his uyand ran bir tasar m sa lay n: Bildik g r n ve his uyand ran bir tasar m sa lamak sureti ile kullan c lar n bir yaz l mdaki becerilerini di er yaz l ma transfer etmesini sa lam olursunuz. E itim maliyeti en aza indirgenmi olur. Tutarl l k sa lay n: Standardizasyon pek ok alanda meydana gelebilir. rnekler uygulaman n e itli bile enlerini i erir, birlikte kullan lacak uygulamalar, i letim sistemi ve di er kullan lan t m yaz l mlard r. Daha geni bir alanda standartlar uygulan rsa daha fazla fayda sa lan r. nsan fakt rleri bulgular n kullan n: Standartlar insan fakt rleri bulgular n n ve kabul edilmi uygulamalar n sonu lar ndan yaralanarak geli tirilebilir. ak n geli tirin: Standartlar pek ok karar tasar m n rutinle tirir. ak n n geli tirilmesi suretiyle daha zor veya kritik kararlar zerinde tasar mc n n daha rahat zaman ay rmas n sa lar. Kullan labilirli i de erlendirin: r n n kullan labilirli ini l mek i in bir temel standart sa lay n. nsan bilgisayar etkile im standard n kar layan r n daha kullan l iken di erlerinin tamam e it d zeyde olabilir. Gereksinimlere uyumland r n: Sat n alan ( rne in, pek ok Amerikan h k metin s zle meleri) veya kanun ( rne in, Avrupa da) taraf ndan yaz l m n standartlara uygunlu u zorunlu olabilir.

2. BLM ERGONOMS kinci a ama beklentilerin y netimidir, pek ok i letmede oldu u gibi standartlar n neler yapabilece i konusunda fikirler ok karma kla m t r. lk olarak, standartlar n baz genel s n rland rmalar ndan haberdar olunmal d r ve bu do rultuda beklentiler belirlenmelidir: Garanti de ildir: nsan bilgisayar etkile imi standartlar n takip etmek r n veya sistemin kullan l olaca n garanti etmez. Standartlar bilgi dizini ve i erik gibi konulara hitap edemez. De erlendirme: Kullan c aray z bilgisi ve teknolojisi s rekli geli mekte ve ilerlemektedir ve pek tabi ki standartlar da geli mektedir. Buna ra men, baz insan karakteristiklerine dayal ana hatlar ayn kalmaktad r, di erleri ise yeni geli ime ayak uydurmak durumundad r ve yeni ara t rmalara ve geli tirilen tekniklere uygun olarak geli tirilmelidir. yle durumlar vard r ki standartlar olu madan nce tasar mc geli ime y nelik z m y ntemleri olu turmal d r. Genellik: Kullan c n n e ilimleri ve g revleri i in tasar ma yard m maksatl olmamakla birlikte standartlar geni bir perspektiften yol g sterirler. Bu genellikle g rev veya belirli bir sistem tasar m na ili kin genel y ntemlerin belirlenmesinde faydal d r.

2. BLM ERGONOMS nde gitmemek: Standartlar tam olarak kabul edilmi ve dura an ana hat sa lar. nc l k etmek gibi bir hedefi yoktur. Duruma uygunluk: Uzun geli tirme s re leri tasar m n tamamlanmas ndan nce baz standartlar n eskimesi ile sonu lanabilir. nsan bilgisayar etkile imi standard geli iminde y llar harcamak al ageldik bir durum de ildir. G l olma: Oy birli i s reci iyi d n lm ve o u grubun ortak kan ya vard standart geli tirme s recidir. Bununla birlikte, pek ok ama lanan standartlar tart mal d r ve elimine edilmi tir, opsiyonel h le getirilmi tir veya niteliklendirilmi tir. Platforma zel olma: nsan bilgisayara etkile im standartlar platform ba ms z olarak tasarlanm t r. Evrensellik: Dizayn durumlar e itlidir ve verilen bir neri her durum i in optimum de ildir. Standard n uygulanmas tasar mc n n karar na ba l d r.

2. BLM ERGONOMS kincil olarak hangi t r standartlar n kullan laca belirlenmelidir: Uluslararas ( rne in, ISO, ITU) standartlar d nya ap nda uygulanabilir. B lgesel ( rne in, CEN) belirli b lgelerde uygulanabilir zelliktedir; rne in Avrupa. Ulusal standartlar ( rne in, ANSI, DIN, AFNOR, SIS, BSI, CSA) sadece belirli bir lkede uygulanabilirler. Asker veya devlet y netimi standartlar ( rne in, DoD, MIL, NASA, ESA) asker kurulu lardaki veya kamu kurulu lar ndaki sistem ve r nlere uygulanabilecek zelliktedir. Platform ( rne in, Mac OS, CUA, Windows, Motif) stili verilmi olan i letim evresinde al abilecek uygulamalar i in ge erlidir. Ba ms z ( rne in, ba ms z yazarlar n veya irkete zel kitaplar) standartlar genel veya yaz ld yere uygulanabilir olabilirler.

3. BLSEL ERGONOMDE YAZILIM TASARIMI Yaz l mlar a s ndan insan niteliklerine olan duyarl l k daha belirgin ve tasar m da daha zordur. zellikle paket programlar n ortaya kmas yla beraber kullan c aray zleri bilgi i g renlerinin i verimlili ini etkileyen en nemli fakt rler aras nda yer alm t r. Burada alg lama, renk, bilginin g rsel olarak sembolizasyonu, grafik tablolama, bi im gibi hususlar kullan c a s ndan anla lmada nem arz etmektedir. Gelece in ya am ve i d nyas nda bilgi isg reninin verimlilik sorunu artan bir ekilde y neticileri me gul edecektir. Bili sel Ergonomi y netim sisteminin ve felsefesinin b t nselli i i inde Toplam Kalite Y netimi, nsan Kaynaklar Y netimi, Toplam Bilgi Y netimi, Beyin Sermayesi ve Toplam Ergonomik Yakla mla beraber birlikte ele al nabilecek nemli bir ara t rma alan olmu tur. Amerika da nsan Yaz l m Arakesit Teknolojisi ile ilgili, Bili sel Ergonominin geli mesi ve end stri taraf ndan uygulamalar na olan talepler, g n m zde i e yerle tirme servisinde bo olan i lerin bulunmas , insan yaz l m ara kesit teknolojisinin profesyonel bilgisine sahip olan ergonomistlere u s ralar olan ihtiyac g r lmektedir.

3. BLSEL ERGONOMDE YAZILIM TASARIMI Yaz l m tasarlama ve geli tirme s recinde kullan lan baz y ntemlerin ve geli tirilen baz standartlar n ana hatlar n n bilinmesinde yarar vard r. nsan Bilgisayar Etkile imi konusunda standartlar n geli tirilmesi genellikle a a da belirtilmi olan sekiz a amay kapsamaktad r: Projenin hedeflerinin belirlenmesi Beklentilerin y netimi Kullan lacak standartlar n se imi Standartlar n projeye uyarlanmas Uygunluk yakla m n n belirlenmesi Aray z tasar m nda uyumland r lm standartlar n uygulanmas Aray z dizayn n n uygunlu unun de erlendirilmesi Kullan labilirlik testinin ger ekle tirilmesi

3. BLSEL ERGONOMDE YAZILIM TASARIMI 3.1. Bili sel Ergonomide Durumsall k Yakla m Durumsall k yakla m , standard n uygulanabilir olup olmad n n belirlenmesinde kullan l r. rne in, e er uygulama i aretleme ara lar (pointing devices) kullanm yorsa i aretleme ara lar kullan m zerine geli tirilmi olan neriler uygulanmayacakt r. ISO 9241 den sa lanm olan bili im par alar ndan baz lar durumsall k ifadelerinden u ekilde kar labilir: Kullan c Karakteristikleri: lgisiz veya ara s ra eri im sa layan kullan c lar formlara veri giriyorlarsa, g r nt zerinde direktifler veya kolayca ula labilen yard m men s zerinden bilgi sa lanmal d r. G rev Karakteristikleri: E er g rev kullan c taraf ndan hata y netimi gerektiriyorsa, diyaloglar yard m yla kullan c n n g reve devam edebilmesini sa layacak anlat m (bilgiler ve/veya fonksiyon) sa lanmal d r. Sistem Karakteristikleri: E er sistem veya uygulama kiplere (mode) sahipse (di er bir ifade ile, sistemin o anki durumuna ba l olarak kullan c n n belirli eylemlerinin de i ik sonu lar do urmas ), kullan c mevcut kipi ay rt edebilmelidir. Aray z Tasar m Karakteristikleri: Opsiyonlar s tunlar, se enekler ve se enekler grubu halinde yerle tirilmi arama zaman n en azlamak i in bu se enekler (option) g rsel olarak bir di erinden ay rt edilebilecek ekilde d zenlenmelidir.

4. BLSEL ERGONOMDE ARAYZ TASARIMI Kullan c aray z geli tirilmesinde hedef, aray z n , engelli ki iler de d hil m mk n olan en geni kullan c yelpazesinin eri imine a k h le getirmektir. Kullan c aray zlerinin eri ilebilirli i bak m ndan da nemli olmas na ra men, eri ilebilirli i etrafl bir ekilde kapsamay hedeflememektedir. Aray z , herhangi bir programlama bilgisine sahip olmayan kullan c lar n da bilgisayar programlar n veya bilgisayar programlar ve komutlar i eren makineleri kullanabilmelerini m mk n k lmak i in geli tirilen g rsel, i itsel veya dokunsal kumanda ara lar n n t m n ifade eder. Aray z tasar m (user interface design) ise, kullan c ile makine (bilgisayar) aras nda bir ileti im ve etkile im k pr s g revi g ren kullan c aray zlerinin tasar m ile ilgili tasar m disiplinidir. Kullan c Aray z Tasar m disiplininin ba l ca ama lar ve amaca ula mak i in ng rd y ntemlerden biri Kullan c Odakl Tasar m (User Centered Design) d r. Bu tasar m y ntemi, kullan c aray z n n, kullan c n n ama lar , al kanl klar ve kullan m deneyimi g z n nde bulundurularak tasarlanmas n ng rmekte ve hatta bir ad m daha teye giderek, s z konusu r n n daha retim ncesinde bu kullan c zellikleri g z n nde bulundurularak tasarlanmas n ama lamaktad r. Etkile im Tasar m (Interaction Design) ise, insan ile makine aras ndaki etkile imin hedeflerinin ve y ntemlerinin tespitidir.

4. BLSEL ERGONOMDE ARAYZ TASARIMI Estetiklik uygulamalar n n kapsam unlard r: Kabullenebilirlik: al malar da g stermektedir ki, kullan c aray z alg lanmas ve kullan labilirli i ile kullan c lar aras nda ok y ksek oranda ili ki tespit edilmi tir. renilebilirlik: Toh g stermi tir ki; estetik olarak g zel kt lar n, rencilerin renme konusundaki motivasyonu zerinde do rudan bir etkisi vard r. Kavran labilirlik: Tullis; telefon hatlar sisteminde bir anahtar g sterimin yeniden tasarlanmas yla, kullan c lar n g r nt leri yorumlamas ndaki zaman n %40 azald n tespit etmi tir. Tullis; kullan c lar n, hava yollar ya da kiral k g rsel bilgilerini elde etmesinde en k t sistemden en iyisine %128 lik bir fark tespit etmi tir. retkenlik: Keister ve Gallaway, bir dizi ekran n yeniden tasarlanmas sonras nda toplam i lem zaman ve hata oranlar nda %25 lik bir azalma tespit etmi lerdir. retkenli i bu sayede artt rmak m mk n olmu tur.

4. BLSEL ERGONOMDE ARAYZ TASARIMI 4.1. Estetiklik l tleri Kullan c aray z tasar m i in gerekli k lavuz, ekran tasar mlar i in meselenin ana noktalar na spesifik ve geni bir liste sunar. Bunlar n g zden ge irimi ve di er alakal i ler i in, grafik g sterimlere a a da verilmi olan ond rt estetik l t bulunmaktad r. Bunlar denge, e itlik, simetri, ard kl k, uyu ma, b t nl k, orant , sadelik, yo unluk, d zenlilik, ekonomiklik, homojenlik, ritim ve d zen ve karma kl kt r. Denge : Denge resimdeki optik a rl n da t m olarak tan mlanabilir. Optik a rl k, baz objelerin di erlerinden daha a r alg lanmas yla ilgilidir. B y k objeler daha a r iken, k k objeler daha hafiftir. Denge ekran elemanlar n sa , sol, yukar ve a a a rl klar n n e itlenmesiyle sa lanabilir. ekil 1 denge al mas n n iyi ve k t uyarlamalar n g stermektedir. ekil 1 (a) da a rl n kabaca yar s n n ekran n bir taraf na ve di er yar s n n b r taraf na verilmesi ile dengelenmi ekran g sterilmektedir. ekil 1 (b) dengelenmemi g rsel kt y g stermektedir (g r n m a rl n az taraf na devrilecek gibi durmaktad r).

4. BLSEL ERGONOMDE ARAYZ TASARIMI E itlik : E itlik as l duran ekran n ara kesit merkezini dura anla t rmakt r. Ekranda e itleme kt n n kendisinin merkezile tirilmesiyle ba ar l r. kt n n merkezi er eve ile uyu ur (bu tan mdan k k sapmalar olu abilir). E itleme b y k l de dengeleme ile de ilgilidir. E itleme g rsel merkezleri ele al r, dengeleme ise g rsel a rl klar ele al r. ekil 2. e itleme al mas n n iyi ve k t uyarlamalar n g stermektedir. ekil 2(a) da e itleme genel g r n m n kendisinin merkezile tirilmesiyle ba ar l r. ekil 2(b) de tasar m er eve merkezinden bir ekilde daha a a da bulunmaktad r.

4. BLSEL ERGONOMDE ARAYZ TASARIMI Simetri: Simetri eksensel e le tirmedir: Bir tarafta bulunan bir birimin merkez do rusuna g re simetri i di er tarafta da bulunur. Bu kopyalama ayn zamanda dengeleme de olu turur fakat dengeleme bunu simetri olmadan ba ar r. D ey simetri d ey eksende e itlenmi denge ayarlar n kapsar, ayn zamanda yatay simetri yatay eksende olu ur. Radial simetri bir merkezde iki ya da daha fazla eksenle kesi en e it elementlerden olu ur. ekil 3 simetri al mas nda iyi ve k t uyarlamalar g stermektedir. ekil 3.(a) de ekran orta izgisinde simetri olu turulacak ekilde elementler kopyalan r. ekil 3. (b) asimetrik tasar m g stermektedir.

4. BLSEL ERGONOMDE ARAYZ TASARIMI Yo unluk : Yo unluk ekran n ne kadar na nesnelerin yay lm oldu u ile ilgilidir. Uygun yo unluk ekrana konulan nesnelerin yo unlu unu optimal oranda tutmak ile olu turulur. Yo unlu un l s , Tullis taraf ndan u ekilde belirtilmi tir; veri i eren t m er evedeki karakter pozisyonlar n n y zdesidir. ekil 4 de yo unluk al mas nda iyi ve k t uygulamalar n g sterimi sunulmu tur. ekil 4(a) da ekrandaki nesnelerin yo unlu unu optimal bir d zeyde k s tlamak sureti ile yo unluk kriterine uygunluk sa lanm t r. ekil 4(b) d zensiz yay l m ve s n rland r lm i eri i g stermektedir.

4. BLSEL ERGONOMDE ARAYZ TASARIMI Ekonomiklik Mesaj aktar m n m mk n oldu unca basit ger ekle tirildi i tedbirli ve temkinli g rsel eleman kullan m ile ekonomiklik olu turulur. Ekonomiklik m mk n en az alan b y kl kullan m ile elde edilir. ekil 5 de ekonomiklik al mas nda iyi ve k t uygulamalar ortaya konulmu tur. ekil 5(a) ekonomiklik e it alan kullan m ile sa lanm t r. ekil 5(b) daha az ekonomiklik de erine sahiptir, nk daha e itli alan b y kl kleri kullan lm t r.

4. BLSEL ERGONOMDE ARAYZ TASARIMI Homojenlik Homojenlik kompozisyonunun ba l derecesi ekran n d rt bir k esinin aras na nesnelerin ne kadar d zg nce da t ld ile belirlenir. D zg nl n derecesi nesnelerin say s n n hemen hemen e it veya fazla olmas ile ilgilidir. ekil 6 da homojenlik al mas nda iyi ve k t uygulamalar n g sterimi verilmi tir. ekil 6(a) da homojenlik ekran n d rt bir k esinin ortas na nesnelerin d zg nce da t lmas ile sa lanm t r. ekil 6(b) de nesneler d zg nce da t lmam t r.

4. BLSEL ERGONOMDE ARAYZ TASARIMI Ritim Dizaynda ritim, bile enlerdeki de i imin d zenli ablonuna i aret eder. Bu e itlilikteki d zenleme g r n heyecan verici bir forma d n t r r. Ritim d zenlemenin e itlili i, boyut, say ve bile enlerin yap s arac l ile elde edilir. Ritmin olu turuldu u bile enler grubunda boyut karma kl a (bile enlerin say s ve farkl l ) ba l d r. Ritim al mas nda iyi ve k t uygulamalar n g sterimi ekil 7 deki gibidir. ekil 7 (a) da ritim sistematik s ralama ile sa lanm t r. ekil 7(b) deki bile enler kaotik, kafa kar t r c ve organize olmam bir g r n me neden olmaktad r.

5. KULLANABLRLN DEERLENDRLMES Ana yaz l m kullan labilirlik standard olan ISO Standard n n Kullan labilirli in Ana Hatlar nda, kullan labilirli in ana hatlar n u ekilde belirtmektedir: Kullan m konteksti, kullan c lar, ekipman, evre, ama lar, g revler Kullan labilirlik l tleri, etkinlik, verimli al ma, tatminiyet Tasar m s recinde kullan labilirli in tan mlamas ve de erlendirilmesi Ergonomist, kullan labilirlik l t n sa layabilmek i in ba ms z bile enleri tasarlaman n yan s ra bu ba ms z bile enlerinin ne ekilde etkile im i inde olduklar n da g z n nde bulundurmal d r. Kullan labilirlik kombine bir ekilde t m fonksiyonel sistem bile enlerini i erir. Kullan labilirlik t m bile enler ne kadar uyum i inde al rsa o kadar y ksektir, bu uyum sayesinde elde edilen sinerjiden ekstra fayda sa lan r. Aray z i eri i kullan labilirlik kriteri, g n m zdeki ve gelecekteki farkl aray z teknolojilerinde yayg n olarak uygulanmak zere ve otomatik test ve insanlar taraf ndan yap lan de erlendirmenin bir bile imi ile test edilebilir ekilde geli tirilmi tir.

5. KULLANABLRLN DEERLENDRLMES Prensipler: En stte aray z kullan labilirli i i in temel te kil eden d rt prensip mevcuttur: alg lanabilirlik, al t r labilirlik, anla labilirlik ve dayan kl l k. Ba ar kriterleri: Her bir ana esas i in, gereklilikler ve uygunluk testinin gerekli oldu u, tasar m spesifikasyonu, sat n alma, d zenlemeler ve s zle meli anla malar gibi yerlerde aray z i eri i kullan labilirlik kriterinin kullan lmas na olanak tan mak i in test edilebilir ba ar kriterleri verilmi tir. Farkl gruplar n ve farkl durumlardaki ihtiya lar n kar lanmas maksad yla seviyede uygunluk tan mlanmaktad r: A (en d k), AA ve AAA (en y ksek). A d zeyindeki isterler genel olarak daha ok kitleye hitap eder ve kullan c lar a s ndan alg lanabilirlik, al t r labilirlik, anla labilirlik ve dayan kl l k prensiplerinde belli bir kalitenin sa lanmas n hedefler. AA ve AAA d zeyleri daha zel durumlar ve artlarda kullan c lar i in alg lanabilirlik, al t r labilirlik, anla labilirlik ve dayan kl l k prensiplerinde daha st seviyeyi hedefler ve Aray z Sayfalar i in daha detayl zellikleri ve teknolojileri gerektirir. A d zeyi: Aray z sayfas , A d zeyinde (asgari uygunluk d zeyi) uygunluk i in, t m A d zeyi ba ar kriterlerini kar lar ya da uygunluk sa layan alternatif bir model sa lan r.

5. KULLANABLRLN DEERLENDRLMES AA d zeyi: Aray z sayfas AA d zeyinde uygunluk i in, t m A d zeyi ve AA d zeyi ba ar kriterlerini kar lar ya da AA d zeyinde uygunluk sa layan alternatif bir model sa lan r. AAA d zeyi: Aray z sayfas AAA d zeyinde uygunluk i in, t m A d zeyi, AA d zeyi ve AAA d zeyi ba ar kriterlerini kar lar ya da AAA d zeyinde uygunluk sa layan alternatif bir model sa lan r. Projenin y neticisine ve k s tlara g re belirli bir se im yap lmak durumundad r. M teakiben (devam nda) aktar lacak olan metotlar insan fakt rleri literat r ndeki de erlendirme tekniklerini kapsamaktad r: erik Analizi: Bu y ntem kullan c aray z ve sistemin belirli veya genel zelliklerinin dok mantasyonunun analizini betimlemektedir. Belgelenmi G sterim: Burada, g rev g sterimleri veya karakteristikleri, i ak , kullan c becerileri, kullan c kabiliyetleri, mevcut kullan c konvansiyonlar veya e ilimleri, benzer sistemlerin tasar m ndan test verileri, vb. hakk ndaki bilgilerden olu an ilgili dok mantasyon kastedilmektedir.

5. KULLANABLRLN DEERLENDRLMES G zlem: Belli ba l g zlemlenebilen zelliklerden ( rne in, uygulanabilirlik g zleme dayal d r) mevcut olanlar i in kullan c aray z bile enlerinin incelenmesini veya s nanmas n kapsar. Analitik De erlendirme: zellikler ile ilgili uzman kullan c n n fark ndal k yarg s n kapsayan bir de erlendirme y ntemidir. Bu metot tipik olarak di er bilgi veya malumatlara g re de erlendirilebilen zelliklerin de erlendirilmesidir. Deneysel De erlendirme: Nihai kullan c n n test kullan m s reci ile standartlar n veya nerilerin uygun olup olmad n n belirlenmesidir. Yukar da belirtilmi olan metotlar Bili sel Ergonomi standartlar n n uygunlu unun de erlendirilmesinde kullan labilir. Buna ra men yap lmas gerekenler yerine getirilirken yap lmal olarak de erlendirilmi baz unsurlar n ne denli yerine getirildi i de g z n ne al narak bu kriterleri de sa layacak optimal yakla mlar geli tirilmelidir. Bunlara ilaveten, baz yaz l m sahibi organizasyonlar t m gereksinimlerin kar lanm olmas n istedi i gibi t m nerilerin de yerine getirilmesini isteyebilirler.

6. KAYNAKLAR Alexander, D. C., The Practice and Management of Industrial Egonomics, Prentice Hall Inc., 1986. Bailey, R.W., Human Performance Engineering, Prentice Hall, 2006 Bridger, R. S., Introduction to Ergonomics, McGraw-Hill, 2009. Br el&Kjaer, Environmental Noise, Br el&Kj r Sound & Vibration Measurement A/S., 2001. Chaffin D., Anderson G., Occupational Biomechanics, New York: John Wiley&Sons 2004. Chapanis, A., Introduction To Human Factors Considerations in System Design, (Eds. M. Mitchell, P. Van Balen, K. Moe), NASA Pub., Washington, USA, 1976. Charles, A., Ergonomics and Safety in Hand Tool Design, Lewis Publishers, 2009. Corlett, E. N., Clark, T. S., The Ergonomics of Workspaces and Machines-A Design Manual, Taylor and Francis, Bristol, 20055. Corlett, E., Wilson, J., Manenica, I., , The Ergonomics of Working Postures, Taylor & Francis, 2006. Cushman, H., Nielson, S., Weim, W., 1983, Ergonomic Design for People at Work Vol. 1, Kodak Human Factor, USA, 2003. Das, B., Sengupta, Arijit K., Industrial Workstation Design: A Systematic Ergonomics Approach, Applied Ergonomics, Vol 27 (3), Elsevier Science, 1996. Dizdar,. E. N., Ta t Ergonomisi, Z.K. ., Karab k Teknik E itim Fak ltesi (Ders Notlar ), Karab k, Eyl l, 2002. Dizdar, E. N., Antropometrik Optimizasyon, Z.K. ., Fen Bilimleri Enstit s (Ders Notlar ), Karab k, ubat, 2003. Dizdar, E. N., Ergonomik stasyonu Tasar m nda lk Ad m: Antropometri, Mesleki Sa l k ve G venlik Dergisi, (14) s. 38-44, Haziran, 2003. Dizdar, E. N., G venli i, ZK , Karab k TEF (Lisans Ders Kitab ), Alver Matbaas , Ankara, Ekim, 2000. Dizdar, E. N., G venli i, Murathan Yay nevi, (4. Bask ), 2008. Dizdar, E. N., retim Sistemlerinde Olas Kazalar in Bir Erken Uyar Modeli, Gazi niversitesi, Fen Bilimleri Enstit s , End stri M hendisli i (Doktora Tezi), Ankara, 1998. Dul, J., Weerdmeester B. A., Ergonomics For Beginners: A Quick Reference Guide, Taylor & Francis; 2nd Ed., 2001.

KAYNAKLAR Eastman Kodak Company, Ergonomic Design for People at Work, Vol. 2, Van NostrandReinhold, New York, 1986. Fraser, T. M., Introduction to Industrial Ergonomics, Wall & Emerson, 1996. Helander M. G, Landauer T. K., Prabhu P.V. (Ed), HandbookOf Human-ComputerInteraction, North-Holland, 1997 Helander, M. G., The Human Factors Profession, Handbook of Human Factors and Ergonomics, (Ed. Salvendy G.) pp. 3-16, John Wiley&SonsLtd., 1997. Helander, M., A Guide to the Ergonomics of Manufacturing, Taylor & Francis, 1997. Helander, M., Design For Manufacturability : A Systems Approach To Concurrent Engineering, Taylor & Francis, 2002 ILO, Ergonomic Checkpoints, Geneva, 1996. James, H., The Dictionary for Human Factors/Ergonomics, CRC, 1992. Karwowski, W, Marras, S. W., The Occupational Ergonomics Handbook, C R C Press, 2008 Karwowski, W., International Encylopediaof Ergonomics and Human Factors, Taylor & Francis, 2001. Kaya, M. D., Ergonomi: AntropometrikVerilerin G ncellenmesi zerine Bir Ara t rma, Detay Yay nc l k, 2010. Kroemer, K. H. E., Kraemer A., Office Ergonomics, Taylor & Francis; 2nd Ed., 2001. Kroemer, K. H. E., Kroemer H. B., Kroemer Elbet K. E., Ergonomics How to Design for Ease and Efficiency, (2nd Edition), Prantice Hall, New Jersey, 2001. Lee, G. C., Advances in Occupational Ergonomics and Safety, IOS Press, 1999. Lehto, M.R., Buck, J. R., Introduction To Human Factors And Ergonomics For Engineers, (Ed: Salvendy, G.), Taylor & Francis, 2008. Marley, F., Applied Occupational Ergonomics : A Textbook, Kendall/Hunt Publishing Company, 2008 Mccormick, Ernest J., Senders, Mark S., Human Factors in Engineering and Design, 5th Edition, Mcgraw- Hill International, 2008. Mital, A., Advances in Industrial Ergonomics and Safety, Taylor & Francis, 2009. Nebhard, D., A., Workplace Cross Trainigng, CRC Press, Taylor & Francis, Group 2007. Neumann, W. P., (Ed), Inventory of Human Factors Tools and Methods: A Work-System Design Perspective, Ryerson University, 2007 Niebel, B., Freivalds, A., Methods, Standars and Work Design, Mcgraw Hill, 2003 Oborne, D., Ergonomics at Work: Human Factors in Design and Development, 3rd Edition, John Wiley&SonsLtd., 1995.

KAYNAKLAR OSHA, Easy Ergonomics, A Practical Approach for Improving the Workplace, (Education and Training Unit, Cal/OSHA Consultation Service, California Department of Industrial Relations), 1999 Pheasant S., Ergonomics, Work and Health, Mac Millian Press, Australia,2001. Pheasant, S., Bodyspace: Anthropometry, Ergonomics And Design Of Work, Prentice Hall, 2002 Phillips, C. A., Human Factors Engineering, John Wiley & Sons. 1999. Pulat, M. B., Fundamentals of Industrial Ergonomics, Waveland Press, 1997. Sabanc , A., 1999, Ergonomi, Baki Kitapevi, Adana, 1999. Salvendy, G., Handbook of Human Factors and Ergonomics, 2nd Edition, John Wiley&SonsLtd., 1997. Salvendy, G., Handbook of Industrial Engineering, 2nd Ed., John Wiley & Sons, Inc., 1991. Salvendy, G., Karwowski, W., Design of Work and Development of Personnel in Advanced Manufacturing, John Wiley&Sons, 1994. Sanders, M. S., McCormick, E., Human Factors in Engineering and Design, McGraw-Hill Inc., Seventh Edition, Singapore, 1993. im ek, M., 1994, M hendislikte Ergonomik Fakt rler, Marmara niversitesi Yay nlar , stanbul, 1994. Stelmach, G., (Ed)., Human Factors, Kees Michielsenof North-Holland, 2000. Tayyari, F., Smith, J. L., OccuparionalErgonomics Principles and Application, Chapman & Hall, First Ed., London, 1997. Uslu, B. A., Ergonomi, At l m niversitesi Yay nlar , No: 5, Ankara, 2001. Virginia Tech, Workplace Ergonomics Program, Virginia PolitechnicIstitueand State University, Environmental, Health And Safety Services, 2001. Wickens, D. C., Gordon, S., Liu, Y., An Introduction To Human Factors Engineering, Prentice Hall, 2007 Zandin, K B., Maynard, H. B., Maynard's Industrial Engineering Handbook, Mcgraw-Hill, 2001.