Understanding Work-Related Injuries and Occupational Health

MESLEK HASTALIKLARDA ERGONOM r. G r. Mehmet Ali ZENG N

KONU BALIKLARI 1. G R 2. MESLEK HASTALIKLARI 3. MESLEK HASTALI INI OLU TURAN FAKT RLER 3.1. Fiziksel Fakt rler 3.2. Kimyasal Fakt rler 3.3. Biyolojik Fakt rler 4. MESLEK HASTALIKLARINDA ALINACAK TEDB RLER 5. KAYNAK A

1. Giri Meslek hastal , i in niteli ine g re tekrarlanan bir sebeple veya i in y r t m artlar y z nden u ran lan ge ici veya s rekli hastal k, sakatl k veya ruhi ar za h lleri olarak tan mlan r. sa l ve g venli i al malar nda, al anlar i yerinin olumsuz etkilerinden ve do abilecek hastal klardan koruyarak, rahat, g venli ve huzurlu bir ortamda al malar n n sa lanmas ama lanmaktad r. Ergonomi kavram i erisinde Sa l ve G venli inin ( SG) amac , kaza ve hastal k eklinde ortaya kan tehlikelerden al anlar korumak, zarar verici etkileri asgariye indirmek, m mk nse ortadan kald rmak, fiziksel, ruhsal ve sosyal y nden tam iyilik h lini hedefleyip ya am kalitesini y ksek tutarak al anlar n mutlu olmalar n sa lamakt r. kazalar gibi meslek hastal klar da ki inin al t i dolay s yla kar la t tehlikelerle ilgili bir durum oldu undan bunlar SG nin nemli bir al ma alan n olu turmaktad r.

2. MESLEK HASTALIKLARI al ma ko ullar ile al anlar n sa l aras nda nemli bir ili ki vard r. al ma ko ullar , insan n fizik ve mental (zihinsel) yeteneklerine uygun ve sa l kla ilgili riskler kontrol alt nda tutulmu ise fiziksel al ma, sa l destekleyici ve y kseltici bir fakt rd r. Bu al man n sa l kla ilgili pozitif y n d r. al ma ko ullar n n riskleri belirli bir d zeyi a arsa meslek hastal klar olu ur ki bu, al man n sa l kla ilgili negatif y n d r. Meslek hastal klar na kar i yerlerinde birtak m genel tedbirlerin al nmas hastal n g r nme s kl n azaltabilir. Meslek hastal na maruziyet, teknik planlama ve teknik metotlar n uygulanmas ile kontrol edilebilir. Bu maksad n en verimli bir ekilde temini i in, e itilmi ve kendilerine d en vazifenin yerine getirilmesinde birbirleri ile yak n i birli i sa layan bir g venlik organizasyonu ve personele ihtiya vard r. Bazen k k bir tedbirle dahi l mle sonu lanabilecek meslek hastal n n n ne ge ilebilmektedir.

2. MESLEK HASTALIKLARI Meslek hastal hakk nda de i ik bir ok tan mlama mevcuttur: Meslek hastal en genel anlamda, bir i in yap lmas esnas nda mesleki etkenlerin do urdu u ve bu etkenlerin devam halinde gittik e geli en ve bu nedenle belirli mesleklerde ve al ma alanlar nda bulunan n fusta daha s k g r len hastal klard r. Belirli bir meslekte al ma esnas nda s k g r len ve ayn artlar alt nda deneysel olarak meydana getirilebilen bir hastal k meslek hastal d r. Meslek hastal ya evrenin tehlike fakt rlerine ba l k smi bir uygulaman n hususiyeti ya da bir i in bir i i taraf ndan yap lmas nda maruz kalabilece i ve i yeri d nda da meydana gelebilecek hastal klard r. Meslek hastal i inin al t i in niteli ine g re tekrarlanan bir sebeple veya i in y r t m artlar y z nden u rad ge ici veya s rekli hastal k, sakatl k veya ar za h lleridir.

3. MESLEK HASTALIINI OLUTURAN FAKTRLER Bug n, d nyada ve lkemizde meslek hastal klar ve nedenleri ele al n rken, s n fland rma daha genel ve daha bilimsel anlamda, i yerlerinde meslek hastal klar na neden olabilecek fakt rler a a da s n fland r ld gibidir: Fiziksel Fakt rler Kimyasal Fakt rler Biyolojik Fakt rler 3.1. Fiziksel Fakt rler Meslek hastal klar na yol a abilen fiziksel fakt rler unlard r : Bas n Titre im (vibrasyon) Radyant enerji (ultraviole, enfraruj, radyoaktif nlar vb.) G r lt Ayd nlatma Termal durum

3. MESLEK HASTALIINI OLUTURAN FAKTRLER 3.1.1. Bas n Bas nc n zararlar o unlukla ortam hava bas nc n n aniden d mesi sonucu meydana gelir. Do al ve suni olarak ki iyi saran hava bas nc n n k sa bir s re i inde d mesi dekompresyon hastal yapar. Dekompresyon hastal , d atmosfer bas nc n n aniden d mesiyle kandaki erimi h lde bulunan azot gaz n n gaz h line d n mesiyle olu ur. Bu hastal kta v cudun e itli damarlar nda t kanma ve fel (hatta ani l mler) olabilmektedir. Bu hastal a genellikle deniz alt ve hava ula m personeli maruz kalmaktad r. Bu hastal ktan korunmak i in ortam n bas nc ayn tutulmal veya ani bas n de i ikliklerinden ka n lmal d r. Dekompresyon hastal s kl kla dalg larda olmas na kar n, 5500 metre zerine kan ki ilerde de g r lebilir (y kseklik dekompresyon hastal ).

3. MESLEK HASTALIINI OLUTURAN FAKTRLER 3.1.2. Titre im Titre imin (vibrasyon) zararlar genellikle delici matkap, testere gibi ok titre im yapan hava bas n l alet ve makinelerle al anlarda g r l r. Bu tip aletler v cutta kuvvetli gerilimler meydana getirir. Titre imin insan zerindeki y k , periyodik olup olmamalar na, etki s resine, titre im y n ne ve v cuda giri y n ne ba l d r. G r lt n n etkisi kula a olurken, titre imin b t n v cuda zarar dokunur. itme bozukluklar , ruhsal bozukluklar, ba a r s , tansiyon d kl , damar bozukluklar , kemik ve eklem bozukluklar ve kas bozuklu u g r l r. Bu rahats zl klardan korunmak i in, kullan lan aletlerde titre imin al ana etkinisini azalt c tedbirler al nmal d r. Ayr ca bu i lerde uygun olmayanlar al t r lmamal d r.

3. MESLEK HASTALIINI OLUTURAN FAKTRLER 3.1.3. Radyasyon Radyasyon Latince bir kelime olup dilimizde ma olarak kullan l r. Atomlardan, g ne ten ve di er y ld zlardan yay lan enerjiye radyasyon enerji denir. yerlerinde radyasyonun kullan lmas n ve denetlemesini T rkiye Atom Enerjisi Kurumu yapar. yonla t r c ve iyonla t r c olmayan radyasyon olmak zere iki tipi vard r.

3. MESLEK HASTALIINI OLUTURAN FAKTRLER 3.2. Kimyasal Fakt rler Mesleki zehirlenmelerin o u solunum yolu ile al nan havan n i inde bulunan karbon monoksit ve k k rtl hidrojen gazlar d r. Bunlar, zehirli veya tahri edici maddeler olup, normal s da ve atmosfer bas nc nda havada bulunup do rudan do ruya solunum ile v cuda girerler. Meslek hastal klar na sebebiyet veren ba l ca kimyasal tehlikeler unlard r: Tozlar Gaz ve buharlar z c ler 3.2.1. Tozlar Tozlar, partik l b y kl 1 ile 100 mikron aras ndad r. Tozlar ne kadar ince olursa, havada as l kalma s releri o kadar uzar ve solunum ile v cuda al nmalar o kadar kolay olur.

3. MESLEK HASTALIINI OLUTURAN FAKTRLER 3.2.1. Tozlar Tozlar, ok ince kat madde par ac klar n havaya da lmas ile meydana gelir. Kat maddelerin ezilerek, yontularak, z mparalanarak veya t lerek par alanmas sonucunda ortaya karlar. Metal, bitki veya mineral k kenli olabilir.

3. MESLEK HASTALIINI OLUTURAN FAKTRLER 3.2.1.1. Fibrojenik Tozlar Lift yap s na sahip tozlar, daha ziyade pamuk ve pamuk ile ilgili i kollar nda al anlarda ve talkla, asbest (akci er kanserine sebep olarak g sterilen asbest kimyasal ve s ya dayan kl bir maddedir) ile u ra anlarda meslek hastal yapar. Fibrojenik tozlar daha ziyade akci erlerinin yap s n bozarak etki eder. Bu tozlar, solunumla akci erlere ula arak birikir ve bunun sonucunda dokusal de i im olu turarak akci erlerde fonksiyonel bozukluk yapar. Asbestoz hastal amyant tozlar n n solunmas yla olu ur. Bu madde ile u ra anlarda akci er kanseri dahi olu abilir. Silisyum tozlar kum ocaklar nda, maden kuyular nda, seramik, fayans, porselen ve cam end strisinde al anlarda g r l r. Talkos hastal talkozla u ra anlarda g r len bir hastal kt r, akci erlerin yap s n bozar. Bisinoz ise pamuk tozlar yla meydana gelen bir meslek hastal d r. Pamuk, dokuma end strisinde pamuk i inde al anlarda s k a g r l r. .

3. MESLEK HASTALIINI OLUTURAN FAKTRLER 3.2.1.2. Toksik (Zehirleyici) Tozlar End stride kullan lan baz metallerin ve organik maddelerin tozlar yla temas sonucu v cutta zehirlenme belirtileri g r nmektedir. Bu maddeler: Kur un, kadmiyum, mangan gibi a r metal tozlar ile arsenik trioksit, berilyum bile ikleri, , DDT, fosforlu organik bile ikler ve kur un tozlar d r. V cuda al nd klar nda e itli organlar zerinde(sinir sistemi, karaci er, b brekler, mide ve ba rsaklar, solunum organlar , kan yap c organlar gibi) kronik veya akut zehirlenme etkisi yapan tozlar bu s n fa girer. 3.2.1.3. Kanserojen Tozlar e itli i ve d fakt rlere ba l olarak insanlarda kansere yol a abilen tozlard r. Meslekle ilgili kanser olu turan (kanserojen) tozlar unlard r: Asbest tozlar , krom bile iklerinin tozlar , k m r katran ve k m r tozlar . 3.2.1.4. Radyoaktif tozlar Hava i inde toz h linde bulunan radyoaktif maddelerin yaym olduklar iyonize nlar, insan organizmas n n h cre ve dokular nda hasar yapar, t m r olu umuna ve genetik bozukluklara neden olur.

3. MESLEK HASTALIINI OLUTURAN FAKTRLER 3.2.1.5. Alerjik Tozlar : Duyarl ki ilerde ate , astma, dermatitler gibi e itli alerjik reaksiyonlara yol a abilen tozlard r. e itli bakteri, maya k f ve polenler de b yle etki g sterebilir. 3.2.1.5. N tr tozlar : Bu t r tozlar daha ziyade v cutta birikme yaparak kitleleriyle v cuda zarar verirler. Bu tozlardan: demir, magnezyum, kalsiyum, k m r, baryum, s lfat tozlar o unlukla akci erde birikirler. 3.2.1.5. nert tozlar : Bu t r tozlar, v cutta birikebilen fakat fibrojenik ve toksik etkileri olmayan tozlard r.

3. MESLEK HASTALIINI OLUTURAN FAKTRLER 3.2.2. Gazlar ve Buhar 3.2.2.1. Bo ucu gazlar : Basit ve kimyasal bo ucu gazlar olarak iki grupta incelenir: Basit bo ucu gazlar: Ba nda karbondioksit (CO2) gelir. Fermantasyon olaylar n n ge ti i yerler, kuyu ve t neller, yang n s nd rme ayg tlar imalat yerlerinde bu gaza rastlan r. Miktar n artmas yla, al anlar n yeterli oksijen gaz n almalar n engeller ve bo ulma olaylar g r l r. Kimyasal bo ucular: Bu t r bo ucular n ba nda karbonmonoksit (CO) ve hidrojens lf r (H2S) gelir. yerleri ortam nda karbonmonoksit miktar n n artmas yla, solunan havadaki karbonmonoksit, akci erde oksijenin yerine alyuvarlara ba lanarak h crelere oksijen ta nmas n engeller. H crelerdeki oksijen yetersizli inde kan, parlak k rm z renge d nerek bo ulmay netice verir. Hidrojens lf r zehirlenmesi ise la m kanallar ve foseptik kuyu al anlar nda, kimya ve boya end strisinde al anlarda g r l r.

3. MESLEK HASTALIINI OLUTURAN FAKTRLER 3.2.2.2. ritan (tahri edici) gazlar Amonyak, farmaldehit, azotdioksit ba l ca iritan gazlar d r. Amonyak ba l ca g bre retiminde, boya retiminde, so utucu olarak kullanma i lerinde al anlar n g zlerinde ve solunum yollar nda tahri edici bir etki yapar. Azotdioksitler ve di er azotoksitler, patlay c madde ve boya imalat nda da kullan l r. 3.2.2.3. Sistemik zehirli gazlar End stride kar la lan bir ok maddenin buhar ve gazlar sistemik zehir etkisi g stermektedir. Bunlar n ba l calar : benzen, civa buhar , fosfor bile ikleri, kur un oksit buhar , kadmiyum bile ikleri, arsenikli hidrojen, karbon s lf r. 3.2.2.4. Narkotik (uyu turucu) buharlar Normal s da ve bas n ta buharla arak gaz, s v veya kat maddelerin havada bulunan buharlar d r. Benzol, alkoller ve halojenli hidrokarbonlar ba l ca uyu turucu buharlard r. Genellikle alifatik alkollerin merkezi sinir sistemi zerinde uyutucu ve uyu turucu bir etki g sterdi i s ylenebilir. Bu i kollar nda al anlarda zamanla merkez sinir sisteminde hasarlar olu maktad r.

3. MESLEK HASTALIINI OLUTURAN FAKTRLER 3.2.3. z c ler Suyun z c zelli i end stride kullan lan maddeleri zmek i in yetersizdir. Bu sebeple organik s v lar kullan l r. Bu s v lara End striyel z c veya Solventler denir. Bunlar z c l kleri tesinde retimde ilk madde veya ara madde olarak kullan ld klar i in tercih edilirler. rne in, benzen, boya retiminde ilk ad m olarak kullan l r. z c ler, primer ve allergen maddeler olarak iki grup alt nda incelenir: Primer Tahri Ediciler: Benzen bile iklerinin deri ile temas sonucu deride tahri e ba l olarak dermatit olu ur. Benzin, ligorin ve kerosin buharlar deriyi, g zleri ve burnu tahri eder. Allergen Maddeler: Baz z c ler kapsad klar madde ile b nyede a r duyarl l k reaksiyonlar na sebep olurlar. plak elle al anlar n ellerinde e itli dermatitler, solunum yollar nda ast ma benzer rahats zl klar ve g zlerde ise konjiktivit olu turmaktad r. Bu rahats zl klar n derecesi b nyeden b nyeye g re de i ir.

3. MESLEK HASTALIINI OLUTURAN FAKTRLER 3.3. Biyolojik Fakt rler Biyolojik fakt rler, evrede bulunan mantar gibi ok k k mikro organizmalar n meydana getirdi i bula c meslek hastal klar na sebebiyet verir. Baz i kollar nda al lan (mikrop ta yan madde ve hayvanlarla) yere g re havada, suda ve toprakta baz hastal klar ile kar la l r. Buna g re bu t r meslek hastal klar n ikiye ay rmak m mk nd r: nfekte madde veya hayvanlarla al anlara ge ebilecek hastal klar: Hayvan (koyun, ke i, inek) yeti tiricilerine malta hummas , arbon; domuz i lerinde u ra anlara domuz y lanc l ; avc lara tuleremi ve evcil ku larla u ra anlarda takoz hastal ge er. Laboratuvar ve hastane al anlar nda da bu tip e itli hastal klar g r lebilir. al ma evresinde ge ebilecek zel hastal klar: Bunlar n ba nda toprakla u ra anlarda tetanos g r l r. Tetanos mikrobu otla beslenen hayvan n ba rsaklar nda zarars z ya ar. Parazit hastal klar da topraktan bula r. Mantar hastal klar ise deri yoluyla bula r. Mesleki enfeksiyon (hastal k yapan mikrop) hastal klar ndan korunmada ba ta v cuttaki a k yaralar iyi kontrol edilmeli, yaralanmalarda tetanoz a s yapt r lmal d r.

4. MESLEK HASTALIKLARINDA ALINACAK TEDBRLER Meslek hastal klar na kar al nacak tedbirler grupta incelenebilir: t bbi tedbirler, al ma evresine ait tedbirler ve i iye ait tedbirler. 4.1. T bbi Tedbirler: 4.1.1. e Giri T bbi Kontrolleri: e g re i i) se ilmelidir. Baz i kollar nda, zellikle tozlu i yerlerinde i yeri hekimi, al t rmay d nd i iyi tam bir (klinik ve radyolojik) akci er muayenesinden ge irmeli, akci erleri tozlar temizlemeye (v cuttan atmaya) elveri li olanlar bu i yerlerine kabul edilmelidir. 4.1.2. Periyodik T bbi Kontroller: in durumuna g re i iler belirli s relerle t bbi muayenelerden ge irilmeli ve bu s re alt ay ge irilmemelidir. Hastal k belirtileri meydana kmadan dahi bu periyodik muayeneler ile o u meslek hastal daha ba lang c nda tespit edilebilir.

4. MESLEK HASTALIKLARINDA ALINACAK TEDBRLER 4.2. al ma er evesine Ait Tedbirler Meslek hastal klar na yol a acak maddelerin olu umu engellenebiliyorsa koruyucuya l zum kalmaz. Bunun yolu da zararl maddeleri kullanmamak veya de i tirmek gibi teknik tedbirlerin al nmas d r. 4.2.1. Kullan lan zararl maddelerin de i tirilmesi yerinde kullan lan zararl maddeler zarars z veya daha az zararl maddeler ile ikame ( rne in, bileme i lerinde kum ta yerine korut gibi sentetik bileme ta lar kullan labilir) edilmelidir. 4.2.2. Ay rma yerlerinde meslek hastal olu turulabilecek maddelerle al lan yerler kesinlikle di er b l mlerden ayr tutulmal , bu maddelerin kaynaklar izole edilmelidir. Bu tip yerlerde giyinilen zel giysisi ve ara lar n i yerinden karken kar lmas gerekir.

4. MESLEK HASTALIKLARINDA ALINACAK TEDBRLER 4.2.3.Havaland rma Yap lan i e g re lokal veya genel havaland rma yap lmal d r: Lokal Havaland rma: Belirli bir b lgenin havaland r lmas d r. rne in, civa ve benzenle al lan i kollar nda bu maddelerin buharlar n havadan a r olmas sebebiyle, havaland rma tertibat d emeye yak n k s mlara yerle tirilmelidir. Ayr ca i yap lan salonlara ekici ocaklar n yap lmas , havadaki zehirli madde yo unlu u artmadan d ar at lmas n sa lar ( ekil 6) Genel Havaland rmada: yerlerinde devaml olarak ortam havas n de i tiren sistemler yap l r ve her i bitiminden sonra i yeri pencereler a larak havaland r l r ( ekil 7).

4. MESLEK HASTALIKLARINDA ALINACAK TEDBRLER 4.2.4. al ma Ortam l mleri yeri ortam nda biyolojik (kan ve idrar vb.) ve evresel (g r lt , zararl toz ve gaz) l mler yap lmal d r. Bu ekilde kullan lan veya ortaya kan zararl maddelerin ortamdaki yo unlu u tespit edilmelidir. al rken ortaya kan atmosfer kirlili inden kaynaklanan tehlikelerin g zlem ve kontrol ve bunlardan kaynaklanan hastal k ve tehlikeler ile evre kirlili i kontrol n n bir dal olan yeri Hijyeni ilgilenir. Bu bilim dal evreyi kirleten tehlikeleri tan mlar, potansiyel sorunlar n ve etkile imleri belirler ve z m nerileri geli tirir.

4. MESLEK HASTALIKLARINDA ALINACAK TEDBRLER 4.3. iye Ait Tedbirler 4.3.1. Ki isel korunma ara lar n n kullan m Meslek hastal nlenebilir nitelikte bir olgudur. nlenmesinde, v cuda giri yolunun bilinmesi nemlidir. Bu yolu kapatmaya y nelik ki isel nlemlerin al nmas gerekir. Bazen kullanma zahmetinden dolay i iler korunma ara lar n kullanmay ihmal ederler. Bu ara lar uzun ara t rmalar ve deneyler sonucu bulundu undan koruyucu olduklar muhakkakt r. A r tozlu bir yerde al rken zel maske kullanmak o tozun zarar ndan i iyi b y k oranda korur. A r g r lt l yerlerde kulak t kac kullanmak kulak rahats zl klar n nler. Kaynak yapanlar i in g zl k veya maske kullanmak g z rahats zl klar n nler. Zehirli maddelerle al lan yerlerde koruyucu solunum cihazlar (kapal sistem solunum cihazlar : kimyasal reaksiyonlu, bas n l oksijen t pl , hava vericili) ve hava tesisat ndan hava temin eden solunum cihazlar zehirlenmeyi nler. zel i elbisesi giymek ve i bitiminde hemen o elbiseyi de i tirmek zehirli madde ile uzun s re temas etmeyi nler. 4.3.2. E itim Ayr ca i yerlerinde kullan lan baz maddelerin zararlar i ilere anlat lmal , hangi artlar n zararl oldu u ve ne gibi tedbirler al nmas konusunda seminerler verilmelidir. Ayr ca i yerlerinde i le ilgili uyar c levha ve bro rler as lmal d r.

5. KAYNAKLAR Alexander, D. C., The Practice and Management of Industrial Egonomics, Prentice Hall Inc., 1986. Bailey, R.W., Human Performance Engineering, Prentice Hall, 2006 Bridger, R. S., Introduction to Ergonomics, McGraw-Hill, 2009. Br el&Kjaer, Environmental Noise, Br el&Kj r Sound & Vibration Measurement A/S., 2001. Chaffin D., Anderson G., Occupational Biomechanics, New York: John Wiley&Sons 2004. Chapanis, A., Introduction To Human Factors Considerations in System Design, (Eds. M. Mitchell, P. Van Balen, K. Moe), NASA Pub., Washington, USA, 1976. Charles, A., Ergonomics and Safety in Hand Tool Design, Lewis Publishers, 2009. Corlett, E. N., Clark, T. S., The Ergonomics of Workspaces and Machines-A Design Manual, Taylor and Francis, Bristol, 20055. Corlett, E., Wilson, J., Manenica, I., , The Ergonomics of Working Postures, Taylor & Francis, 2006. Cushman, H., Nielson, S., Weim, W., 1983, Ergonomic Design for People at Work Vol. 1, Kodak Human Factor, USA, 2003. Das, B., Sengupta, Arijit K., Industrial Workstation Design: A Systematic Ergonomics Approach, Applied Ergonomics, Vol 27 (3), Elsevier Science, 1996. Dizdar,. E. N., Ta t Ergonomisi, Z.K. ., Karab k Teknik E itim Fak ltesi (Ders Notlar ), Karab k, Eyl l, 2002. Dizdar, E. N., Antropometrik Optimizasyon, Z.K. ., Fen Bilimleri Enstit s (Ders Notlar ), Karab k, ubat, 2003. Dizdar, E. N., Ergonomik stasyonu Tasar m nda lk Ad m: Antropometri, Mesleki Sa l k ve G venlik Dergisi, (14) s. 38-44, Haziran, 2003. Dizdar, E. N., G venli i, ZK , Karab k TEF (Lisans Ders Kitab ), Alver Matbaas , Ankara, Ekim, 2000. Dizdar, E. N., G venli i, Murathan Yay nevi, (4. Bask ), 2008. Dizdar, E. N., retim Sistemlerinde Olas Kazalar in Bir Erken Uyar Modeli, Gazi niversitesi, Fen Bilimleri Enstit s , End stri M hendisli i (Doktora Tezi), Ankara, 1998. Dul, J., Weerdmeester B. A., Ergonomics For Beginners: A Quick Reference Guide, Taylor & Francis; 2nd Ed., 2001.

KAYNAKLAR Eastman Kodak Company, Ergonomic Design for People at Work, Vol. 2, Van NostrandReinhold, New York, 1986. Fraser, T. M., Introduction to Industrial Ergonomics, Wall & Emerson, 1996. Helander M. G, Landauer T. K., Prabhu P.V. (Ed), HandbookOf Human-ComputerInteraction, North-Holland, 1997 Helander, M. G., The Human Factors Profession, Handbook of Human Factors and Ergonomics, (Ed. Salvendy G.) pp. 3-16, John Wiley&SonsLtd., 1997. Helander, M., A Guide to the Ergonomics of Manufacturing, Taylor & Francis, 1997. Helander, M., Design For Manufacturability : A Systems Approach To Concurrent Engineering, Taylor & Francis, 2002 ILO, Ergonomic Checkpoints, Geneva, 1996. James, H., The Dictionary for Human Factors/Ergonomics, CRC, 1992. Karwowski, W, Marras, S. W., The Occupational Ergonomics Handbook, C R C Press, 2008 Karwowski, W., International Encylopediaof Ergonomics and Human Factors, Taylor & Francis, 2001. Kaya, M. D., Ergonomi: AntropometrikVerilerin G ncellenmesi zerine Bir Ara t rma, Detay Yay nc l k, 2010. Kroemer, K. H. E., Kraemer A., Office Ergonomics, Taylor & Francis; 2nd Ed., 2001. Kroemer, K. H. E., Kroemer H. B., Kroemer Elbet K. E., Ergonomics How to Design for Ease and Efficiency, (2nd Edition), Prantice Hall, New Jersey, 2001. Lee, G. C., Advances in Occupational Ergonomics and Safety, IOS Press, 1999. Lehto, M.R., Buck, J. R., Introduction To Human Factors And Ergonomics For Engineers, (Ed: Salvendy, G.), Taylor & Francis, 2008. Marley, F., Applied Occupational Ergonomics : A Textbook, Kendall/Hunt Publishing Company, 2008 Mccormick, Ernest J., Senders, Mark S., Human Factors in Engineering and Design, 5th Edition, Mcgraw- Hill International, 2008. Mital, A., Advances in Industrial Ergonomics and Safety, Taylor & Francis, 2009. Nebhard, D., A., Workplace Cross Trainigng, CRC Press, Taylor & Francis, Group 2007. Neumann, W. P., (Ed), Inventory of Human Factors Tools and Methods: A Work-System Design Perspective, Ryerson University, 2007 Niebel, B., Freivalds, A., Methods, Standars and Work Design, Mcgraw Hill, 2003 Oborne, D., Ergonomics at Work: Human Factors in Design and Development, 3rd Edition, John Wiley&SonsLtd., 1995.

KAYNAKLAR OSHA, Easy Ergonomics, A Practical Approach for Improving the Workplace, (Education and Training Unit, Cal/OSHA Consultation Service, California Department of Industrial Relations), 1999 Pheasant S., Ergonomics, Work and Health, Mac Millian Press, Australia,2001. Pheasant, S., Bodyspace: Anthropometry, Ergonomics And Design Of Work, Prentice Hall, 2002 Phillips, C. A., Human Factors Engineering, John Wiley & Sons. 1999. Pulat, M. B., Fundamentals of Industrial Ergonomics, Waveland Press, 1997. Sabanc , A., 1999, Ergonomi, Baki Kitapevi, Adana, 1999. Salvendy, G., Handbook of Human Factors and Ergonomics, 2nd Edition, John Wiley&SonsLtd., 1997. Salvendy, G., Handbook of Industrial Engineering, 2nd Ed., John Wiley & Sons, Inc., 1991. Salvendy, G., Karwowski, W., Design of Work and Development of Personnel in Advanced Manufacturing, John Wiley&Sons, 1994. Sanders, M. S., McCormick, E., Human Factors in Engineering and Design, McGraw-Hill Inc., Seventh Edition, Singapore, 1993. im ek, M., 1994, M hendislikte Ergonomik Fakt rler, Marmara niversitesi Yay nlar , stanbul, 1994. Stelmach, G., (Ed)., Human Factors, Kees Michielsenof North-Holland, 2000. Tayyari, F., Smith, J. L., OccuparionalErgonomics Principles and Application, Chapman & Hall, First Ed., London, 1997. Uslu, B. A., Ergonomi, At l m niversitesi Yay nlar , No: 5, Ankara, 2001. Virginia Tech, Workplace Ergonomics Program, Virginia PolitechnicIstitueand State University, Environmental, Health And Safety Services, 2001. Wickens, D. C., Gordon, S., Liu, Y., An Introduction To Human Factors Engineering, Prentice Hall, 2007 Zandin, K B., Maynard, H. B., Maynard's Industrial Engineering Handbook, Mcgraw-Hill, 2001.